Özne

Özne ya da fâil, bir cümlede yüklem ile bildirilen işi, eylemi ya da oluşu yerine getiren veya yüklem aracılığıyla hakkında bilgi verilen ögedir. Özne, yükleme sorulan "kim" ve "ne" sorularıyla bulunur.

Öğrenciler yerlerine oturdular. (Kim oturdu?)
Kitap yere düştü. (Ne düştü?)
Manzara ne kadar da güzel. (Ne güzel?)

Eğer özne; sıfat tamlaması, isim tamlaması gibi bir sözcük grubu ise "özne öbeği" olarak adlandırılır. Aşağıdaki cümlelerde özne öbekleri kalın yazılmıştır:

Öğleye doğru muayene odasının önü doldu. - Peyami Safa (Ne doldu?)
Güzel sanatların en çok millî olanı şiirdir. - Mehmet Çınarlı (Ne şiirdir?)
Köşklerin camlarına çarparak, çamların tepelerinden aşarak kızgın bir kartal mehâbetiyle dağların sırtlarından uçan bu sesten ürken bir küme güvercin, karşıki çamlıktan havalandı. -Ahmet Hikmet Müftüoğlu (Ne havalandı?)

Bazen -özellikle sanatsal amaçlarla- özne öbeği arasına başka ögeler girebilir:

Bir kadının suya değiyor ayakları. - Orhan Veli ("bir kadının ayakları" özne öbeği)

Gerçek özne

Cümledeki işi, eylemi veya oluşu bizzat gerçekleştiren ögedir. Görünür durumda (açık özne) veya gizli durumda (gizli özne) olabilir:

Kaymakam, ödül alan öğrencileri tek tek tebrik etti. (açık ve gerçek özne)
Bugünkü gazeteler, liderler zirvesine geniş yer ayırdı. (açık ve gerçek özne)
Bulmaca çözmeyi çok severim. ("ben" gizli ve gerçek özne)

Gerçek özneli fiil cümlelerinde (yüklemi fiil olan cümlelerde) fiil çatısı etkendir:

Çocuklar havuzda oynuyor. ("oynuyor" etken fiil)

İsim cümleleri (yüklemi isim olan cümleler) her zaman gerçek öznelidir:

İncir ağacı evimizin arka bahçesinde. (açık ve gerçek özne)
Of, çok sıcak! ("hava" gizli ve gerçek özne)
Bugün çok erkencisiniz. ("siz" gizli ve gerçek özne)

Gizli özne

Türkçede bazen ifade zenginliğini artırmak ya da pratik amaçlarla özne belirtilmez. Öznenin varlığı yüklemin kişisinden anlaşılır. Yazılı veya sözlü olarak cümlede bulunmayan ancak varlığı yükleme sorulan "ne" ve "kim" sorularıyla tespit edilen özneye gizli özne denir. Gizli özne, dilbilgisel amaçlarla yazılı olarak belirtilmek istendiğinde genellikle parantez içinde yazılır.

Yemeğini çabuk bitir. (Kim bitirsin?)
(Sen) Yemeğini çabuk bitir.
Yarın okula gidemeyeceğim. (Kim gidemeyecek?)
(Ben) Yarın okula gidemeyeceğim.
Üniversiteye başladı. (Kim başladı?)
(O, Zehra, kardeşim vs.) Üniversiteye başladı.

Öznenin kimliği, yüklemdeki şahıs çekim eklerinde gizlidir:

(O) Kitapları buraya getirsin. (3. tekil şahıs)
(Ben) Sizinle gelemeyeceğim. (1. tekil şahıs)

Bazı zaman ve kip yapılarında yüklemin -belirli şahıslar için- şahıs eki almadığı unutulmamalıdır:

(Sen) Gel. (2. tekil şahıs, emir kipi)
(O) Yarın yola çıkacak. (3. tekil şahıs, gelecek zaman)

Gizli özne kullanımına Türkçede sıklıkla rastlanır ve bu durum -başka bir gerekçe olmadıkça- anlatım bozukluğu değildir.

Sözde özne

Yüklemi edilgen çatılı bir fiil olan cümlelerde, eylemden etkilenen ögeye sözde özne denir. Bu tür öznesi olan cümlelerde eylemin kim tarafından yapıldığı belirtilmez. Aşağıdaki örneklerde sözde özneler kalın yazılmıştır:

Okulumuzun koridorları mavi renge boyandı. (Ne boyandı?)
Yatak odasının camı kırılmış. (Ne kırılmış?)

Etken bir fiil edilgen hâle getirilirken fiil sonuna -n, -in, -il eklerinden biri getirilir:

Etken	Edilgen
okumak	okunmak
silmek	silinmek
duyurmak	duyurulmak

ÖNEMLİ: Yüklemi dönüşlü bir fiil olan cümlelerde "gerçek özne" bulunur:

Ailem başarılarımla övünüyor. (açık ve gerçek özne)
Bugün çok yorulduk. ("biz" gizli ve gerçek özne)
Sizi gördüğüme çok sevindim. ("ben" gizli ve gerçek özne)

Örtülü özne

Sözde özneli cümlelerde bazen, eylemin "kim" tarafından gerçekleştirildiği, dolaylı olarak belirtilir. Eylemi gerçekleştiren fakat cümlenin öznesi olmayan bu sözcüğe veya sözcük grubuna örtülü özne denir. Aşağıdaki örneklerde örtülü öznelerin altı çizilmiştir:

Başarılı öğrenciler bakanlığımızca ödüllendirilecek.
Yarışmacıların eserleri jüri heyeti tarafından incelendi.

ÖNEMLİ: Örtülü özne, cümlenin ögeleri bulunurken, "özne" olarak değerlendirilmez. Bu tür cümlelerde özne, "sözde özne" olan sözcük grubudur. Örtülü özne ise çoğunlukla zarf tümleci kategorisindedir.

Ağaçlardaki meyveler  rençperler tarafından  toplandı. 
____________________  _____________________  ________
        özne               zarf tümleci       yüklem

Öznenin aldığı ekler

Özne hâl eki (-i, -e, -de, -den) almaz ancak iyelik eki veya çoğul eki alabilir:

Kitabım ıslanmış. (-ım iyelik eki)
Bugün dersler saat 12'de bitiyor. (-ler çoğul eki)

İsim veya sıfat tamlaması halinde olabilir:

Kapının kolu kırılmış. (isim tamlaması)
Mutfaktan güzel kokular geliyordu. (sıfat tamlaması)

Birden fazla varlık aynı anda özne olabilir:

Polisler, itfaiyeciler ve sağlık görevlileri kaza mahalline akın ettiler.

Tekillik-çoğulluk

Öznesi şahıs olmayan cümlelerde özne çoğul olsa dahi genellikle yüklem tekil olur:

Gözlerim yaşardı.
Uzun yıllar geçti.
Bu elmalar olgunlaşmış.

Öznesi şahıs olan cümlelerde yüklem tekil veya çoğul olabilir:

Öğrenciler bahçeye çıktılar.
Askerler içtima alanında toplandı.

Öznesi çoğul olan cümlelerde özneden etkilenen nesne -tek bir varlık olsa dahi- çoğul yazılır:

Çocuklar, kaza geçiren öğretmenleri Murat Bey'i ziyarete gitti.
Sepetteki enikler annelerini emiyordu.