Demirköy Dökümhanesi

Demirköy Dökümhanesi yön işareti.

Demirköy Dökümhanesi (Osmanlıca: Samakocuk Dökümhane-i Amiresi), Türkiye'nin kuzey batısındaki Kırklareli ilinin Demirköy ilçesinde bulunan arkeolojik öneme sahip tarihi bir dökümhane kalıntısıdır. Yörede halk dilinde adı Fatih Dökümhanesi'dir.

Türkiye'de Geç Osmanlı Dönemi'nden günümüze kalan tek demir üretim yeri ve dökümhanesidir. Demirköy Dökümhanesi, Osmanlı İmparatorluğu'nun ilk savunma sanayi tesisi olarak kabul edilmektedir.

Konum

Arkeolojik alan, ilçe merkezi Demirköy'ün 3,8 km güney doğusunda yer almaktadır. Osmanlı İmparatorluğu Demirköy bölgesini 1367 yılında fethetmiştir. Bölgedeki zengin demir cevheri yatakları nedeniyle, Osmanlı İmparatorluğu döneminde 15. yüzyılda bu konumda bir demir metal işleme merkezi kurulmuştur. Alan, İğneada iskelesine 29 km, Karadeniz kıyısına yaklaşık 20 km ve Bulgaristan-Türkiye sınırına 25 km uzaklıkta, Istranca ormanlarının derinliklerinde yer almaktadır.

Tarihçe

Demirköy ilçesinin tarih boyunca adları hep demir ile ilgili olmuştur (Samakovcuk, Malak Samokov (Küçük Samakov), Samakovo, Samokov, Samakov, Samacovo). Örneğin; Samokov kelimesi "Demirci" anlamına gelmektedir. Osmanlı öncesi isimlerinin de demir ile ilgili olması ve bölgede demir yataklarının bulunmas ı sebebiyle Osmanlı öncesi Bizans İmparatorluğu döneminde burada bir dökümhanenin bulunabileceğini ortaya koymaktadır.

Dökümhanenin 1367 tarihinden sonra hangi yıllarda inşaa edildiği hakkında kesin bir bilgi yoktur. Yerel tarihçi, yazar ve gazeteci Nazif Karaçam'a göre Sofyozlu Bali Çelebi (Karagöz), Demirköy Dökümhanesi'nde çalışmış, daha sonra Bursa'ya gitmiştir. Bursa'da cami inşaatında Hacivat duvarcı, Karagöz demirci olarak çalışmış, Hacivat ile Karagöz'ün nüktedan atışmaları işçilerin verimini düşürüp çalışmaları yavaşlattığı için Sultan Orhan her ikisinin de başlarını vurdurmuştur.

İstanbul'un fethinden önce Molla Gürani, Demirköy'de dökümhanenin ihyası için çalışmalar yapmıştır. 1453 yılında Osmanlı Sultanı II. Mehmed'in (Fatih Sultan Mehmet) İstanbul'u fethi sırasında atılan güllelerin burada üretildiği bilinmektedir.

Kanuni Sultan Süleyman dönemi kaynaklarında, Demirköy'ün adı "Karavize" olarak geçmektedir. 1530-1531 tarihli "Muhasebe-i Vilayet-i Rumili" defterine göre Vize kazasına bağlı Karavize köyünde bulunan demir madeni Padişah hasları içinde yıllık 3.000 akçe gelir ile kaydedilmiştir.

II. Viyana Kuşatması sonrası, İstanbul civarı ve Rumeli'de yeniden yapılanmaya gidilmiş, Demirköy Dökümhanesi, topların ana malzemesi olan pik dökümü üretimi için yeniden yapılandırılmıştır.

Dökümhanede demir dökümü 15. yüzyılın ortalarından 19. yüzyılın sonlarına kadar devam etmiştir. Dökümhanenin II. Mahmud (1808-1839) döneminde iki kez, 1696 ve 1715 tarihlerinde kapsamlı bir yenilemeden geçtiği anlaşılıyor.

17. Yüzyılda Tersane-i Amire'ye ocaklık olarak bağlandı. Yüzyılın sonlarına kadar Teresaneye her yıl 350 kantar ahen-i ham (ham demir) göndermekle yükümlü idi.

Bu dönemde üretilen hammadde ve son madde İğneada iskelesine getiriliyor, oradan gemilerle İstanbul'a naklediliyordu.

Dökümhane daha sonra 1839'da kurulan İstanbul'daki Tophane-i Amire'nin idaresine bağlandı. Osmanlı belgelerine göre, tarihi adı "Samakocuk Dökümhane-i Amiresi" idi (kelime anlamı: Samakocuk İmparatorluk Dökümhanesi).

Kırklareli Hükümet Doktoru ve Sağlık Müdürü vekili Dr. Ahmet Hamdi Bey (Kurtaran)'ın 1923 yılında yayınlanan raporuna göre, dökümhane Osmanlı-Rus Savaşı (93 Harbi) (1877-78) sırasında işgalci Rus birlikleri tarafından tahrip edilmiştir.

1913'te, devlet dökümhanesi 99 yıllık bir süre için bir İngiliz şirketine kiralanmıştır, ancak 1916'da I. Dünya Savaşı koşulları nedeniyle kira feshedilmiştir. I. Dünya Savaşı'ndan sonra dökümhane terk edilmiştir; ancak yapısı 1950'lere kadar sağlam kalmıştır. Dökümhanenin metal parçaları 1947'de Milli Emlak tarafından hurdacılara satılmıştır.

Arkeolojik bulgular

Kırklareli Müzesi, Osmanlı dökümhanesinin kalıntılarını Eylül 1991'de arkeolojik koruma alanı olarak tespit etti ve kaydetti. Mayıs 2002'de, bölgedeki demir madenciliği ve metal işçiliği üzerine bir araştırma projesi başlatıldı. Toplam 9.395 $m^{2}$ alanı kaplayan, kısmen korunmuş alandaki arşiv araştırmaları, yüzey araştırmaları ve arkeolojik kazılar başladı.

2005 yılında orijinal yerden 230–250 m uzaktaki bir alanda ortaya çıkarılan önemli endüstriyel arkeoloji buluntuları, iki eritme fırını olan başka bir metal işleme atölyesinin varlığını ortaya çıkardı. Atölye 20 m × 50 m boyutlarındaydı ve merkezi bir girişi olan iki bölümden oluşuyordu. Doğu kanadındaki fırın, 17. yüzyılın ileri teknolojisini gösteren demir üretimi için bir yüksek fırın olarak tanımlanırken, batı kanadındaki fırın bakır eritme için kullanılıyordu. 19. yüzyıl Osmanlı belgelerine göre, bakır üretimi Demirköy-Samakocuk dökümhanelerinde demir metal işçiliğinden sonraki ikinci büyük faaliyetti. Bakır, gülle döküm kalıpları yapmak için bakır alaşımı olarak kullanılıyordu.

Bir yamaçta kare planlı olarak inşa edilen ana dökümhane kompleksinin üniteleri, 10 m kot farkına sahip iki zemin seviyesinde yer almaktadır. Üst bölüm, köşelerde çokgen biçimli burçlar bulunan 1,10 m kalınlığında ve 4 m yüksekliğinde çevreleyen taş duvarlarla güçlendirilmiştir. Kuzeydeki ana kapı, yaşam ve servis alanları, kısmen korunmuş bir Osmanlı hamamı ve bir cami içeren bu üst terastaki avluya açılıyordu. Dökümhane işçilerinin yaşama ve uyuma mahalleri kuzey, batı ve doğudaki duvarlar boyunca yerleştirilmiştir. Avlunun güneybatısında, dökümhane camisinin bodrum duvarları, yanında taş kaide üzerine inşa edilmiş bir tuğla minare ile birlikte yer almaktadır.

Dökümhanenin üretim birimleri, müstahkem avlunun güneyindeki alt seviye terastaydı. Boğaziçi Üniversitesi'nden Prof. Dr. Günhan Danışman başkanlığında yürütülen 2008'deki kazılar sırasında, avlunun güneydoğusunda iki eritme fırını olan bir demir atölyesi ortaya çıkarıldı. Üst zemin seviyesindeki arkeolojik kazılar tamamlanırken, alt zemin seviyesindeki araştırmalar devam ediyor.

Eritme fırınlarında ihtiyaç duyulan yüksek sıcaklığı elde etmek için, bir su çarkı ile çalıştırılan körükler kullanıldı. Gücün su çarkından körüğe yatay bir şaft ile iletildiği düşünülmektedir. Dökümhanenin kuzey doğusundaki açık güverteli bir kanal, bir dereden su temini sağlıyordu. Kanal, doğu sur duvarının altındaki tuğla tonoz benzeri bir tünelden tesise girdikten ve avlunun altından güneye doğru ilerledikten sonra alt zemin seviyesindeki demirden yapılmış su çarkına ulaşır. Bu ana kanalın tesis içinde kolları vardır ve ayrıca çok uzaktaki atölyeye de hizmet eder. Kazılar sırasında, su çarkına ait demir parçalar ve tabanlardan biri bulundu.

Arkeologlar dökümhanenin etrafında eritme fırınları, cüruf yığınları ve kömür yığınlarının kalıntılarının yanında tarihi bir yeraltı maden galerisi ve metalurji çukurlarının varlığını keşfettiler. Bilimsel araştırmalar burada dökme demir ve ferroalyajın (demir alaşımı) işlendiğini ortaya koydu.

Ortaya çıkarılan arkeolojik eserler arasında yuvarlak saçma kalıpları, çeşitli boyutlarda gülleler, çeşitli uzunluklarda çiviler, demir tozu, küller, fırın körükleri, yerli ve ithal ateş tuğlası örnekleri, tarım ekipmanlarının parçaları, porselen mutfak eşyaları ve daha sonraki yıllarda üretilen ev aletleri yer almaktadır.

18. ve 19. yüzyıl Osmanlı belgelerine göre, dökümhanenin yarı mamul ürünleri Karadeniz kıyısındaki İğneada limanından İstanbul'daki "Tophane-i Amire" (İmparatorluk Top Fabrikası) ve " Tersane-i Amire "ye (İmparatorluk Tersanesi) gönderiliyordu.

Halen Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi denetiminde çeşitli Türkiye üniversitelerinden 35 arkeolog tarafından yürütülen arkeolojik çalışmaların tamamlanmasının ardından dökümhanenin endüstriyel arkeoloji için açık hava müzesine dönüştürülmesi planlanmaktadır. Dökümhane cami binası, geleneksel demir üretim teknikleri için bir endüstri müzesi olarak yeniden geliştirilecektir.

Öncelikle dökümhanede bulunan cami ve minaresi ayağa kaldırılarak, 6 Kasım 2020 tarihinde, Fatih Dökümhanesi Cami ve Sosyal tesisleri 1. etap açılışı 2 bakanın hazır bulunduğu bir törenle yapıldı. Bu yolla arkeolojik alan turizme açılmış oldu.

2021 yılında, arkeolojik çalışmaların devam etmesi için, Türkiye'nin önemli milli savunma sanayi şirketlerinden Aselsan tarafından 800.000 TL tutarında bağış yapıldı.