Cui Shi
| Cui Shi 崔湜 | |
|---|---|
| Şansölye | |
| Görev süresi 709-713 | |
| Hükümdar | Zhongzong |
Cui Shi (崔湜; 671-713), özel adı Chenglan (澄瀾), Çinli bir yazar ve siyasetçiydi. Çin Tang Hanedanlığı ve Wu Zetian'ın Zhou Hanedanlığı'nda memur olarak görev yapmış, Wu Zetian'ın oğulları İmparator Zhongzong ve İmparator Ruizong ile torunları İmparator Shang ve İmparator Xuanzong'un hükümdarlıkları sırasında şansölye olarak hizmet etmiştir. 713 yılında İmparator Xuanzong halası Prenses Taiping ile rekabete girince Cui Prenses Taiping'in tarafını seçti ve İmparator Xuanzong Prenses Taiping'in partisini bastırdıktan sonra Cui sürgüne gönderildi ve sürgünde intihar etmesi emredildi.
Hayatı
[değiştir | kaynağı değiştir]Erken yaşamı
[değiştir | kaynağı değiştir]Cui Shi 671 yılında, İmparator Gaozong'un hükümdarlığı sırasında doğmuştur. Cui Shi'nin büyükbabası Cui Renshi, İmparator Gaozong'un babası İmparator Taizong döneminde kısa bir süre şansölye olarak görev yaptı ve Cui Shi'nin babası Cui Yi (崔挹) daha sonra imparatorluk üniversitesinin müdürü olarak görev yaptı. Cui Shi'nin gençliğinde edebi açıdan yetenekli ve hırslı olduğu söylenirdi. Gençliğinde imparatorluk sınavlarını geçti ve hükûmetin sınav bürosunda (鸞臺, Luantai) düşük seviyeli bir memur olan Zuo Bujue (左補闕) oldu. Wu Zetian'ın sevgilileri Zhang Yizhi ve Zhang Changzong ile imparatorluk bilgini Li Jiao tarafından yönetilen bir proje olan ve Konfüçyüsçülük, Budizm ve Taoizm hakkında çeşitli şiirlerin derlendiği Üç Dinden İncilerin Özü (三教珠英, Sanjiao Zhuying) olarak bilinen bir çalışmanın düzenlenmesine katıldı. Çalışma tamamlandıktan sonra, düşük seviyeli bir imparatorluk sansürcüsü olan Dianzhong Shi Yushi (殿中侍御史) oldu.
Zhongzhong döneminde
[değiştir | kaynağı değiştir]705 yılında Wu Zetian bir darbeyle devrildi ve daha önce imparator olan oğlu ve veliaht prensi Li Xian (İmparator Zhongzong olarak) tahta geri getirildi. Bu sıralarda Cui Shi, sivil hizmet işleri bakanlığında düşük seviyeli bir memur olan Kaogong Yuanwai Lang (考功員外郎) oldu. İmparator Zhongzong'un yeniden göreve gelmesinin ardından, başlangıçta, Wu Zetian'ı deviren ve onu yeniden tahta çıkaran darbede etkili olan beş yetkili, Zhang Jianzhi, Cui Xuanwei, Huan Yanfan, Jing Hui ve Yuan Shuji, güçlü şansölyelerdi, Ancak İmparator Zhongzong'un kuzeni (Wu Zetian'ın yeğeni) ve aynı zamanda İmparator Zhongzong'un eşi İmparatoriçe Wei'nin sevgilisi olan Dejing Prensi Wu Sansi kısa sürede İmparator Zhongzong'un güvenilir ve güçlü bir danışmanı haline geldi. Huan ve Jing, Wu Sansi'nin entrikalarından korktukları için Cui Shi'yi ortakları yapmaya ve Wu Sansi'ye göz kulak olmasını sağlamaya çalıştılar, ancak İmparator Zhongzong'un darbe liderlerine değil Wu Sansi'ye güvendiğini fark eden Cui Shi, bunun yerine darbe liderlerinin planlarını Wu Sansi'ye açıkladı. Daha sonra Wu Sansi'nin stratejisti olmuş ve Wu Sansi'nin tavsiyesi üzerine yasama bürosunda (中書省) orta düzey bir memur olan Zhongshu Sheren (中書舍人) olmuştur. Darbe liderleri, Wu Sansi'nin suçlamalarının ardından, başkent Chang'an'a dönmelerine asla izin verilmeyeceği hükmüyle 706 yılında Lingnan bölgesine sürgüne gönderildiler. Ancak Cui Shi, Wu Sansi'yi daha sonra bir şekilde başkente dönerlerse kendisi için sorun yaratacakları ve bir şekilde sürgünde öldürülmeleri gerektiği konusunda uyardı. Wu Sansi kabul etti ve Cui Shi'nin tavsiyesi üzerine Cui Shi'nin kuzeni Zhou Lizhen'i (周利貞) Lingnan bölgesini ziyaret etmesi için görevlendirdi, görünüşte bölgeyi incelemek için, ancak beş darbe liderini öldürme talimatıyla. Zhou bölgeye ulaştığında Zhang ve Cui Xuanwei çoktan ölmüştü ve Zhou Huan, Jing ve Yuan'ı acımasızca öldürttü.
Wu Sansi 707 yılında İmparator Zhongzong'un veliaht prensi Li Chongjun tarafından başarısız bir darbeyle öldürüldü ve Cui Shi kısa süre sonra İmparator Zhongzong'un güçlü cariyesi Eş Shangguan Wan'er ile yakın ilişki kurdu; geleneksel tarihçiler genellikle aralarında bir ilişki olduğuna inanıyordu. 708 yılında savunma bakan yardımcısı (兵部侍郎, Bingbu Shilang) oldu. (Babası Cui Yi o sırada ayin bakan yardımcısı olarak görev yapıyordu ve baba ve oğlun her ikisinin de yürütme bürosunun (尚書省, Shangshu Sheng) altı departmanından birinin bakan yardımcısı olarak görev yapması o dönemde görülmemiş bir şeydi). 709 yılında, onun tavsiyesi üzerine, o sırada yasama bürosunun başkan yardımcısı Zhongshu Shilang (中書侍郎) olan Cui'ye Tong Zhongshu Menxia Pingzhangshi (同中書門下平章事) unvanı verildi ve bu onu fiilen şansölye yaptı. O ve diğer şansölye Zheng Yin aynı zamanda kamu hizmeti işlerinden sorumlu bakan yardımcısı (吏部侍郎, Libu Shilang) yapılarak memurların seçiminden sorumlu hale getirildi ve hem kendisinin hem de Zheng'in kamu hizmeti yönetmeliklerini ihlal ettiği, rüşvet aldığı ve uygunsuz kişileri terfi ettirdiği söylendi. Ayrıca, babası Cui Yi de rüşvet kabul ediyor ve Cui Shi'yi etkilemeye çalışıyordu ve Cui Shi, Cui Yi'nin isteklerini yerine getirmeyi reddedince baba-oğul ilişkisi zor bir hal aldı. (Bir keresinde, Cui Yi bir yedek memurdan komisyon almak umuduyla rüşvet kabul etti ancak bunu Cui Shi'ye söylemeyi unuttu ve Cui Shi o yedek memura komisyon vermedi. Söz konusu yedek memur Cui Shi'yi görmeye gitti ve ona "Akrabanız rüşvetimi kabul etti. Neden komisyon alamadım?" diye sordu. Cui Shi öfkeyle cevap verdi: "Rüşveti kim kabul etti? Onu öldüresiye döveceğim!" Yedek memur cevap verdi, "Bunu yapma! Eğer bunu yaparsan, bir süre yas tutmak zorunda kalırsın." Cui bunu yapanın babası olduğunu anladı ve utandı). Daha sonra 709 yılında, sansür memurları Jin Heng (靳恆) ve Li Shangyin tarafından suçlandıktan ve sansür memuru Pei Cui (裴漼) tarafından soruşturulduktan sonra, Cui ve Zheng görevlerinden alındı. Cui'nin başlangıçta Jiang Eyaleti (江州, kabaca modern Jiujiang, Jiangxi) valisinin askeri danışmanı olması beklenirken, Zheng'in Ji Eyaletine (吉州, kabaca modern Ji'an, Jiangxi) sürgün edilmesi gerekiyordu. Eş Shangguan'ın yanı sıra İmparator Zhongzong'un kızı Prenses Anle Li Guo'er ve Li Guo'er'in kocası Wu Yanxiu'nun (武延秀) araya girmesinden sonra, Cui bunun yerine Xiang Eyaleti (襄州, kabaca modern Xiangfan, Hubei) valisi, Zheng ise Jiang Eyaleti valisinin askeri danışmanı yapıldı. Ancak yılın ilerleyen zamanlarında, İmparator Zhongzong Chang'an'ın güneyinde cennete ve dünyaya kurbanlar sunmaya hazırlandığında, tören sırasında kendisine katılmaları için hem Cui'yi hem de Zheng'i geri çağırdı ve Cui kısa süre sonra yürütme bürosunun genel sekreterlerinden biri olan Shangshu Zuo Cheng (尚書左丞) oldu. Bu yıllarda Cui, Lantian (藍田, Chang'an yakınlarında) ve Shang İli (商州, kabaca modern Shangluo, Shaanxi) arasında yeni bir kanal inşa edilmesini de önerdi ve İmparator Zhongzong bunu kabul ederek Cui'yi projenin başına getirdi. Kanal on binlerce askere alınmış işçiyle inşa edildi ve proje sırasında 13 ila 15 arasında işçi öldü. Cui, yeni kanalın yerini aldığı eski kanalın ciddi bir yaz fırtınasının ardından geçilemez hale gelmesiyle projeyle tanınacaktı.[a]
Shang döneminde
[değiştir | kaynağı değiştir]710 yılında İmparator Zhongzong aniden öldü; geleneksel tarihçiler bu ölümün İmparatoriçe Wei ve Li Guo'er tarafından gerçekleştirilen bir zehirleme olduğuna inanıyordu. Bir cariyeden olan oğlu Wen Prensi Li Chongmao imparator seçilmeye hazırlanıyordu, ancak Li Chongmao resmen tahta geçmeden önce İmparatoriçe Wei gücünü pekiştirmek için bir dizi resmi hareket gerçekleştirdi ve bu hareketlerin bir parçası olarak, o zamanlar Libu Shilang olan Cui, Tong Zhongshu Menxia Pingzhangshi unvanıyla yeniden şansölye yapıldı. Li Chongmao kısa süre sonra (İmparator Shang olarak) tahta geçti, ancak İmparatoriçe Wei dul imparatoriçe ve naip olarak gücü elinde tuttu. Bir aydan kısa bir süre sonra, İmparator Zhongzong'un kız kardeşi Prenses Taiping ve yeğeni Linzi Prensi Li Longji tarafından yönetilen bir darbe İmparatoriçe Wei ve Li Guo'er'i öldürdü. Kendisi de eski bir imparator olan Li Longji'nin babası Xiang Prensi Li Dan, Wen Prensliği'ne geri dönen İmparator Shang'ın yerine imparator (İmparator Ruizong olarak) yapıldı.
Ruizong döneminde
[değiştir | kaynağı değiştir]İmparator Ruizong tahta geçtikten sonra, İmparatoriçe Dowager Wei tarafından görevlendirilen şansölyelerin rütbeleri genellikle düşürüldü ve Cui Shi'nin rütbesi Hua Eyaleti (華州, kabaca modern Weinan, Shaanxi) valiliğine düşürüldü. Hemen ardından tekrar kamu hizmetleri bakan yardımcısı ve fiili şansölye olarak görev yapmak üzere geri çağrıldı, ancak yılın ilerleyen zamanlarında bu görevden alındı ve tekrar Shangshu Zuo Cheng oldu. Kısa süre sonra Taizi Zhanshi (太子詹事), yani o sırada veliaht prens olan Li Longji'nin hane reisi oldu. Shang Eyaleti'ne yeni kanalın inşasındaki rolüyle daha da tanındı ve kendisine Yinqing Guanglu Daifu (銀青光祿大夫) onursal unvanı verildi. Bu arada, İmparator Zhongzong'un bir başka oğlu, Qiao Prensi Li Chongfu, İmparator Ruizong'a taht için meydan okumak üzere başarısız bir girişimde bulunmuş ve öldürülmüştür. Li Chongfu'nun ölümünden sonra Cui, Xiang Eyaleti valisi olarak görev yaparken Li Chongfu ile uygunsuz bir şekilde iletişim kurmak ve Li Chongfu'dan altın bir kemer almakla suçlandı - bu onu idama götürebilecek bir suçtu, ancak Zhang Shuo ve Liu Youqiu onun adına konuştu ve cezalandırılmadı.
Bu arada Prenses Taiping ve Li Longji, İmparator Ruizong'un kararlarını etkilemek için birbirleriyle mücadele ediyor, önemli kararlarda her ikisine de danışıyor ve imparator gücü kullanmak için sık sık her ikisinin de sözcüsü olmasına izin veriyordu. Her ikisi de Cui'nin desteğini aradı. Cui'nin kardeşi Cui Di (崔滌) Li Longji'nin yakın bir ortağıydı ve Li Longji onu da yakın bir ortak yapmayı umarak Cui Shi'nin malikanesini birkaç kez ziyaret etti, ancak sonunda Prenses Taiping ile bir ilişki başlatan Cui, onun hizbinin bir üyesi oldu ve Zhang'ı şansölyelikten uzaklaştırma planına katıldığı söylendi. 711 yılında yine onun tavsiyesiyle Tong Zhongshu Menxia Sanpin (同中書門下三品) unvanıyla Zhongshu Shilang ve fiili şansölye oldu. (Prenses Taiping'in hizbinin bir üyesi olmayan diğer memur Lu Xiangxian'a hayrandı. Prenses Taiping onu şansölyelik için önereceğini söylediğinde, Lu'yu da önerdi. Prenses başlangıçta bunu reddetti, ancak Lu da terfi ettirilmediği sürece şansölye olmaya cesaret edemeyeceğini belirtti ve sonrasında her ikisini de tavsiye etti).
Xuanzong döneminde
[değiştir | kaynağı değiştir]712 yılında, İmparator Ruizong tahtı (İmparator Xuanzong olarak) tahta geçen Li Longji'ye bıraktı. Ancak İmparator Ruizong, Taishang Huang (emekli imparator) olarak gerçek gücünü korudu. İmparator Xuanzong'un tahta geçmesinden kısa bir süre sonra Cui Shi, yasama bürosunun başı ve bir şansölye için düşünülen bir makam olan Zhongshu Ling (中書令) vekilliğine getirildi. Kısa süre sonra, İmparator Xuanzong'un yakın arkadaşı olan Liu Yiuqiu ve general Zhang Wei (張暐) tarafından Prenses Taiping ile ilişkili birkaç şansölyeyi - Cui, Dou Huaizhen ve Cen Xi - öldürmek için bir plan yapıldı. Ancak plan, komplonun bir parçası olan sansürcü Deng Guangbin (鄧光賓) tarafından sızdırıldı. İmparator Xuanzong plan hakkındaki bilgisini reddetti ve Liu, Zhang ve Deng sürgüne gönderildi. Liu, Feng Vilayeti'ne (封州, kabaca modern Zhaoqing, Guangdong) sürgün edildikten sonra Cui, o sırada Feng Vilayeti'nin sorumluluk alanında bulunan Guang Vilayeti'nde (廣州, kabaca modern Guangzhou, Guangdong) komutan olarak görev yapan Zhou Lizhen'e Liu'nun öldürülmesi talimatını verdi. Liu'nun o sırada Gui İli'nde (桂州, kabaca modern Guilin, Guangxi) komutan olan arkadaşı Wang Jun bu gizli talimatı duydu ve bu nedenle Liu Gui İli'nden geçerken onu alıkoydu ve Feng İli'ne gitmesine izin vermedi. Zhou, Wang'ın bir imparatorluk fermanına itaatsizlik ettiğine dair suçlamalarda bulundu ve Cui defalarca Wang'a Liu'yu Feng Vilayetine bırakması için baskı yapmaya çalıştı. Liu'nun kendisi de Wang'ı tehlikeye atmak istemediğini Wang'a belirtti, ancak Wang Liu'nun gitmesine izin vermeyi reddetti ve Liu ölümden kurtuldu.
713 yılına gelindiğinde, Prenses Taiping, Dou, Cen, Xiao Zhizhong, Cui; Xue Ji, Xinxing Prensi Li Jin (李晉) (Tang'ın kurucusu İmparator Gaozu'nun kuzeni Li Deliang'ın (李德良) torunu), Li You (李猷), Jia Yingfu (賈膺福), Tang Jun (唐晙); generaller Chang Yuankai (常元楷), Li Ci (李慈) ve Li Qin (李欽); ve keşiş Huifan (惠範), Hepsi çok güçlü ve etkiliydi, özellikle de liderliklerinin başında bulunan Prenses Taiping, İmparator Xuanzong'u devirmek için ciddi planlar yapıyordu. Ayrıca, İmparator Xuanzong'un rutin olarak afrodizyak olarak kullandığı gastrodia elata'nın zehirlenmesi konusunu bekleyen Leydi Yuanto ile görüştükleri de söylenmiştir. İddia edilen bu komplo Wei Zhigu tarafından İmparator Xuanzong'a bildirildiğinde, Wang Ju (王琚), Zhang Shuo ve Cui Riyong'dan ilk olarak harekete geçmeleri tavsiyesini almış olan İmparator Xuanzong bunu yaptı. Kardeşleri Qi Prensi Li Fan (李範), Xue Prensi Li Ye (李業), Guo Yuanzhen ve general Wang Maozhong (王毛仲) gibi bazı ortaklarıyla birlikte bir toplantı düzenledi, memurlar Jiang Jiao (姜皎) ve Li Lingwen (李令問), kayınbiraderi Wang Shouyi (王守一), hadım Gao Lishi ve askeri subay Li Shoude (李守德) - ve ilk olarak harekete geçmeye karar verdi. 29 Temmuz'da[4] İmparator Xuanzong, Wang Maozhong'a Chang ve Li Ci'nin başını kesmesi için 300 askeri imparatorluk muhafız kampına götürmesini söyledi. Ardından Jia, Li You, Xiao ve Cen de tutuklanarak idam edildi. Dou ve Prenses Taiping intihar etti. İmparator Ruizong yetkilerini İmparator Xuanzong'a devretti ve bundan sonra politika kararlarına artık aktif olarak katılmadı.
İmparator Xuanzong harekete geçmeden önce, Cui'yi özel bir toplantıya çağırarak tekrar kendi hizbinin bir üyesi yapmaya çalıştı. Cui toplantıya gitmeden önce, Cui Di onu İmparator Xuanzong'un tarafına geçmesi gerektiği konusunda uyardı, ancak Cui Shi bunu dikkate almadı. Prenses Taiping'in ölümünden sonra, Cui Shi ve Prenses Taiping'in bir başka sevgilisi Lu Cangyong (盧藏用), Cui'nin durumunda Dou İli'ne (竇州, kabaca modern Maoming, Guangdong) sürgün edildi. Ancak Cui yakında geri çağrılacağına inanıyordu ve bu nedenle yavaş ilerledi. Bu arada, o gittikten sonra Li Jin idam edilirken, "Bu plan Cui Shi'nindi, benim değil. Şimdi ben ölüyorum ve Cui Shi yaşıyor. Bu nasıl doğru olabilir?" Dahası, Leydi Yuan sorgulandığında, İmparator Xuanzong'u zehirlemeyi planlayanın Cui Shi olduğunu ifade etti. Bunun üzerine İmparator Xuanzong, Cui Shi'nin intihar etmesini emreden bir ferman yayınladı. Ferman Cui'ye Jing Eyaleti'nde (荊州, kabaca modern Jingzhou, Hubei) ulaştı ve Cui orada intihar etti.
Cui Shi'nin hem edebi yeteneği hem de fiziksel çekiciliği ile ünlü olduğu söylenir. Kardeşleri Cui Ye (崔液) ve Cui Di ile kuzeni Cui Huai (崔淮) de yetenekleriyle tanınıyordu. Ne zaman kendi aralarında ziyafet verseler, Cui Shi kendi hanesini Güney Hanedanlıklarının Wang ve Xie klanlarıyla kıyaslardı - nesiller boyu onurlandırılan yüksek onurlu klanlar. Ayrıca, "Benim hanem ve deneyimimin olabilecek en yüksek düzeyde olduğu söylenebilir. Bir adam başkalarını kontrol edebilmek için kilit pozisyonları kontrol etmelidir; başkalarının onu kontrol etmesine nasıl izin verebilir?" Bu ilkenin Cui'nin eylemlerini yönettiği ve nihayetinde onu yıkıcı hırslara sürüklediği söylenir.
Notlar
[değiştir | kaynağı değiştir]Kaynaklar
[değiştir | kaynağı değiştir]Alıntılar
[değiştir | kaynağı değiştir]- ^ Old Book of Tang, vol. 74.
- ^ New Book of Tang, vol. 99.
- ^ "唐書 列傳 第十一至二五". 10 Şubat 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Aralık 2007.
- ^ "兩千年中西曆轉換". 22 Mayıs 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Ekim 2023.
Bibliyografya
[değiştir | kaynağı değiştir]- Old Book of Tang, vol. 74.[1]
- New Book of Tang, vol. 99.[2]
- Zizhi Tongjian, vols. 208, 209, 210.