Canton Sinagogu
 Ghetto Nuovo'dan sinagogun görünümü. | |
 | |
| Temel bilgiler | |
|---|---|
| Konum |  Venedik, İtalya |
| Koordinatlar | 45°26′42″K 12°19′37″D / 45.44500°K 12.32694°D |
| İnanç | Ortodoks Yahudilik |
| Durum | Kullanım dışı |
| Mimari | |
| Tamamlanma | 1532 |
Canton Sinagogu (İtalyanca: Scuola Canton), İtalya'nın Venedik kentindeki Yahudi gettosunda bulunan beş sinagogdan biridir. Yakınındaki Büyük Alman Sinagogu'ndan (1528) sadece dört yıl sonra tamamlanmıştır ve Venedik'in en eski ikinci sinagogudur. Venedik'e yeni gelen Provence Yahudilerince ya da zengin bir aile tarafından yaptırıldığı düşünülmektedir. Tarihi boyunca defalarca yeniden tasarlanan kilisenin iç dizaynı, ağırlıklı olarak barok ve rokoko tarzlarındadır.
Sinagog, en son 2016-2017 yıllarında Dünya Anıtlar Fonu tarafından restore edilmiştir ve halkın ziyaretine açıktır.
Adı
[değiştir | kaynağı değiştir]Venedik'teki diğer dört sinagog gibi Canton Sinagogu da Yidiş dilinde sinagogun shul (שול) olarak adlandırıldığı gibi sinagoga (sinagog) yerine scuola (okul) olarak adlandırılmıştır. Bununla birlikte scuola, Venedik'teki kiliseye bağlı hayır kurumlarına verilen isimdi. Canton Sinagogu da yakınındaki İtalyan Sinagogu gibi yüzyıllar boyunca çeşitli hayır işlerine ev sahipliği yaptı.[1][2]
Canton kelimesinin kökeni hakkında en çok kabul gören varsayım, sinagogun isminin Ghetto Nuovo meydanının güney köşesinde kaldığı için midraş köşesi anlamına gelen canton del medras'tan geldiğidir. Buna benzer şekilde meydandaki bir diğer köşe ise fırın köşesi anlamına gelen canton del forno olarak adlandırılmıştır.[3] Bir diğer varsayıma göre ise adını sinagogun inşasına katkıda bulunan Canton (ya da Cantoni) ailesinden almıştır.[4][5][6][7] Meydanda eskiden bulunan Scuola Luzzatto, Scuola Coanim ve Scuola Meshullamim sinagoglarının adlarını onları yaptıran ailelerden alması da bu iddiayı desteklemektedir.[7][a]
Geçmiş
[değiştir | kaynağı değiştir]
Canton Sinagogu, Ghetto Nuovo'da (29 Mart 1516'da kurulan Venedik Gettosu'nun en eski kısmı) bulunan Büyük Alman Sinagogu ve İtalyan Sinagogu ile beraber üç sinagogdan biridir.[9] Sinagog, 1531-1532 yıllarında kentteki Aşkenazlar tarafından inşa edilmiştir.[10][11] Bemanın soluna yerleştirilmiş bir taş levhada, 1532'de Şlomo adlı biri tarafından sinagogun inşası için bağışlanan 180 dukalık hediye kaydedilmiştir.[12] Aynı tarih (İbrani takvimine göre 5292), giriş kapısının üstünde de görülebilir.[13]
Canton Sinagogu'nun yakınlardaki bir başka Aşkenaz sinagogu olan Büyük Alman Sinagogu'ndan dört yıl sonra inşa edilmesi, sinagogun kuruluşunun kentteki Aşkenazi cemaati içindeki bir bölünmenin sonucu olabileceği ihtimalini beraberinde getirmektedir. Kanıtlar ise sinagogun Venedik'e yapılan yoğun Yahudi göçü sırasında Provence'dan gelen Yahudilerce inşa edildiğini göstermektedir.[14][15][b] Provence'ın Fransa'ya ilhak edilmesinden sonra (1484) Provence Yahudileri, Arles'dan sürüldüler ve bu Yahudilerden birçoğu Venedik'e yerleşti. Sinagogdaki birkaç unsur Canton Sinagogu'nun Provence kökenlerini kanıtlarken bunlardan biri, Fransa Yahudileri tarafından söylenen Leha Dodi ilahisinin Venedik'te söylendiği tek sinagog olmasıdır.[17] Ayrıca, eski Avrupa sinagoglarında nadiren görülen bir aranjman olan ve bima ve Tevrat sandığının kutsal alanın karşı uçlarında birbirine bakmasıyla yaratılan sinagogun "bifokal etkisi", Carpentras ve Cavaillon'unki gibi Provence kökenli sinagog binalarının ortak bir özelliğidir.[17][c]
Sinagog binası başlangıçta hem dinî hem de sosyal amaçlara ev sahipliği yaptı. Zemin kat, cemaat üyeleri için cenaze hizmetleri sağlayan bir Yahudi kurumu olan Fraterna della Misericordia degli Hebrei Tedeschi'nin tabut deposu olarak kullanıldı, 19. yüzyılda ise bu işlevini Fraterna dei Poveri'ye bıraktı. Sinagogun ikinci katında ise yerel Talmud Tora (Fraterna sive Scuola Talmud Torah di Ghetto Nuovo) adlı Yahudi okulu bulunuyordu.[19][3]
Canton Sinagogu 1630'ların sonlarında ve 1650'lerde, 1730'larda ve 1770'lerde yapılan tadilatlarla on altıncı, on yedinci ve on sekizinci yüzyıllar boyunca birçok kez yeniden şekillendirildi.[20] Venedik'teki diğer sinagoglarla birlikte, yerel Yahudi cemaatinin dağılmaya zorlandığı Ekim 1917'de sinagogun düzenli olarak kullanımı sona erdi.[d] Bu sırada tüm Yahudi ibadethanelerinin yönetimi ise Templi Israelici Uniti kurumu tarafından devralındı.[22]
1968'den itibaren bina, Dünya Anıtlar Fonu ve İtalyan Kültür Varlıkları ve Çevre Bakanlığı tarafından yürütülen, temellerin stabilizasyonu ve duvar yalıtımı dahil olmak üzere büyük bir restorasyon geçirdi.[23]1989'da sinagog, Ghetto Nuovo'nun üç sinagogunun yanı sıra Venedik Yahudi Sanatı Müzesi'ni (şimdiki Venedik Yahudi Müzesi) birleştiren yeni bir müze alanının parçası olarak halka yeniden açıldı.[24] Dünya Anıtlar Fonu tarafından 2014 ve 2016-2017 yıllarında David Berg Vakfı'nın desteğiyle başka restorasyonlar da yürütülmüştür.[25][26]
Mimari
[değiştir | kaynağı değiştir]
Sinagogun ana odası, yakındaki Büyük Alman Sinagogu'nun zemin planındaki belirgin uyumsuzluğun aksine, sadece hafif derecede asimetrik olan (12,9 x 7,1 x 12,7 x 6,5 m) dikdörtgen bir plana sahiptir.[27] Sinagog, gettonun ana meydanına bakan dört katlı yerel bir binanın üçüncü katında göze çarpmayan bir yer kaplar ve dışarıdan pek fark edilmez. On altıncı yüzyılın başlarında Venedik'te inşa edilen sinagoglar için görülmesi güç bir dış cephe vazgeçilmez bir özellikti, çünkü o zamanlar Yahudilerin ibadethaneleri, her ne kadar müsamaha tanınsa da hâlâ resmen yasaktı. Sinagog, sinagog mimarisiyle ilgili talmudlara uygun olarak, yakınlardaki Büyük Alman Sinagogu ve İtalyan Sinagogu ile benzer şekilde yüksek bir konumda durmaktadır.[28][29] Binanın bulunduğu parsel, Venedikli soylu Erizzo ailesine ait olsa da sinagogun yüksek yerleşimi, sinagogu doğrudan Yahudi cemaatinin kontrolüne aldı.[30]
Sinagog binasının birinci kat girişi, iki beyaz Toskana sütunuyla bölünmüş geniş ve aydınlık bir lobiden oluşur. Topluluğun önde gelen üyelerini anmak için on dokuzuncu yüzyıl plakalarıyla kaplı bir merdiven, onu üçüncü kat sinagoguna bağlar. Hem salonun hem de merdivenin şu anki görünümü 1850'lerin sonlarında yapılan bir restorasyonun sonucudur.[31] Üçüncü kattan sinagoga peykelerle kaplı dar bir vestibülden erişilir. Vestibülün batı duvarına yerleştirilen dört pencere, ana odaya bakmaktadır. Orta Avrupa sinagog binalarında sıklıkla bulunan ve antreyi anımsatan bu mekânın asıl işlevi belirgin değildir ancak düzeni başlangıçta bir matroneum olarak hizmet etmiş olabileceğini düşündürür. Yeni bir kadın galerisi tamamlandığı 1736'dan 1847'ye kadar, antrenin ana odada oturmaya maddi gücü yetmeyen insanlar tarafından kullanıldığı düşünülüyor. Sinagogun görece küçük boyutu nedeniyle yerlerin sayısı oldukça sınırlıydı. Sinagogda bir koltuğa sahip olmak bir statü sembolü olarak kabul edildi ve koltuklar genellikle önde gelen ailelerde nesiller boyunca aktarıldı.[32]
İç mimari
[değiştir | kaynağı değiştir]Dışarıya açılan on bir büyük pencere sayesinde sinagog büyük ölçüde doğal ışıktan yararlanır. On sekizinci yüzyıl restorasyonlarıyla büyük ölçüde değiştirilen iç mekân, bazı rokoko unsurlarıyla barok tarzında dekore edilmiştir.[10] Ana odak noktaları olan bima ve Tevrat sandığı, kutsal alanın karşıt uçlarına yerleştirilmiştir. Büyük Alman Sinagogu'nun orijinal olarak geleneksel "merkezî bimah" konfigürasyonuna uygun olarak odanın ortasına yerleştirilmiş olan kürsüsü sonradan taşındığından Canton Sinagogu, orijinal olarak "iki odaklı etki" ile inşa edilen ilk Venedik sinagogudur.[33][34]
Girift bir şekilde dekore edilmiş Tevrat sandığı, Çıkış Kitabı'nda belirtilen Ahit Sandığı gibi tamamen yaldızlıdır.[35][e] Sandığın üzerindeki yaldızlar, on yedinci yüzyılın sonlarında Venedik'teki dekoratif anlayışı yansıtmaktadır.[36] Sandık, tipik olarak eski sinagoglarda görüldüğü gibi, Kudüs'e bakan güney duvarında derin bir oyukta yer almaktadır.[37] Oyuğun dışa doğru yaptığı çıkıntı, dışarıdan görülebilir. Venedik ev mimarisinin karakteristiği olan ve bir zamanlar şehirdeki binalarda yaygın olarak görülen bu özelliğe liagò veya diagò denir ve muhtemelen İslam mimarisi kökenlidir.[38][39][40] Sandığın üzerinde mavi, sarı, kırmızı ve yeşil vurgulu küçük bir vitray pencere odaya ek ışık sağlar. Sandık üç parçalı bir yapıya sahiptir. Sandığın merkezî bölümü, parşömen rulosu hâlindeki Tevrat için bir niş barındırır, barok bir kırık alınlıkla örtülür ve iki kare sütun ve iki kanelürlü Korint sütunu ile çevrilidir. İki yan bölüm ise şatafatlı ve kavisli sırtlı, daha küçük kırık alınlıklarla taçlandırılmış ve her iki tarafta eğik ve dikey yivli Korint sütunlarıyla çevrelenmiş parnaslar için koltuklara sahiptir.[27] Dolaba giden mermer basamaklarda, "Yeşua Moşe'nin keçi gibi katledilen kardeşinin anısına armağanı. Doğduğu gün onun için zor bir gündü. 44. doğum gününde kanı Tanrı'ya kurban olarak sunulabilir. Menahem Baldosa'nın oğlu Mordekay, 1672." şeklinde İbranice yazıt bulunmaktadır.[41] Yazıtta bahsedilen tarih, sandığın inşa tarihini yaklaşık olarak göstermektedir.[35][42] Parnas koltuklarının üstünde, iki şabat duasından metinler içeren iki ahşap panel mevcuttur.[27]
Odanın diğer ucunda, 1780 dolaylarında yapıldığı tahmin edilen bir bima mevcuttur.[39] Beş ahşap basamakla ulaşılan ve rokoko tarzında dekore edilmiş çok köşeli minber, Kudüs Tapınağı'nın verandasındaki iki sütunu anımsatan, birbirine geçen dört orijinal sütun tarafından desteklenen yarı eliptik bir kemerle örtülmüştür.[5][39] Bu dört sütun, 1980'lerde restorasyondan geçmiştir. Minber, 1730 civarında inşa edilmiş kubbe şeklindeki bir ışıklık ile yukarıdan aydınlatılan yarı altıgen bir niş içinde yer almaktadır.[43] Minberi çevreleyen ahşap koltuklar, orijinal olarak cemaatin önde gelenleri için ayrılmaktaydı.[39] Sinagogun bu bölümünün on sekizinci yüzyılda yeniden aranjmanı, aynı dönemde, 1731 dolaylarında Palazzo Ducale'nin cephesinin yenilenmesi üzerinde çalışan Venedikli Hristiyan mimar Bartolomeo Scalfurotto tarafından yapılmıştır.[44]
Odanın uzun duvarlarına karşı, sinagogun içinin altın kaplamasıyla birlikte 1789'da dekorasyonu tamamlanmış ceviz ağacından iki peyke yer alır.[45] Tüm duvarlar beş yatay bölüme ayrılmıştır. Beş sayısı sinagog boyunca iki uzun duvardaki açıklıklar ve bimaya giden basamaklarda da dâhil olmak üzere Yahudilikteki önemini vurgulamak amacıyla sürekli tekrarlanır.[46][f]
Dört duvardan ikisinde Eriha, Kızıldeniz'in Geçilişi, Kurban Sunağı, kudret helvası, Şeria Nehri kıyısındaki Ahit Sandığı, Kârûn ve Musa'nın kayadan su fışkırtması gibi Çıkış Kitabı'ndaki ayetler, sekiz ahşap panelde tasvir edilmişlerdir.[10] Zamklı boyayla boyanmış sekiz madalyonu öne çıkaran özelliği, sinagoglarda yaygın olmayan peyzaj tasvirleridir. Sinagogdaki bu tasvirlerin Orta Avrupa etkisinin bir göstergesi olduğu düşünülmektedir.[39] Madalyonlar ayrıca on altıncı yüzyılın sonlarında Kraków'da basılan Yahudi kitaplarının ön yüzlerinde sergilenen oval kartuşları andırır.[47]
Galeri
[değiştir | kaynağı değiştir]-
Sinagogun kuzeye bakan girişi. Soldaki pencereler ana odaya bakmaktadır. -
Sütunlardaki oyma detaylar. -
Eriha şehrini ve yıkılan duvarlarını betimleyen kabartma madalyonlardan birinin detayı. -
Sinagogdaki çatı penceresi. -
Kubbedeki çatı penceresinin detayı.
.jpg)
_04.jpg)
Notlar
[değiştir | kaynağı değiştir]- ^ Gettodaki üç sinagog normalde üç varlıklı Yahudi aile tarafından özel sinagog olarak inşa edildiler. Normalde Gheto Novo sotoportegosunun yakınında bulunup sonradan Büyük İspanyol Sinagogu'nun zemin katına taşınan Scuola Coanim ve normalde Campo de Gheto Novo'ya inşa edilip sonradan Levanten Sinagogu'nun zemin katına taşınan Scuola Luzzatto, bu kiliselerden günümüze ulaşanlarıdır.[8]
- ^ Venedik anakarasına yerleşen Yahudiler direkt olarak Venedik kentine sığınmayı tercih ettiğinden Cambrai Ligi Savaşı'nın patlak vermesiyle gettoya taşınan Yahudilerin sayısında hızlı bir artış görüldü.[16]
- ^ Özellikle Canton Sinagogu ve Cavaillon Sinagogu, aranjman olarak çeşitli benzerlikler göstermektedir. Örneğin, her iki binada da bir dizi basamakla doğrudan dua salonuna bağlanan yükseltilmiş bir kadın galerisi bulunmaktadır.[18]
- ^ Caporetto Savaşı sırasında birçok Venedik Yahudisi, Avusturya-Macaristan işgaline karşı bir önlem olarak, önemli bir Yahudi topluluğuna ev sahipliği yapan bir başka İtalyan şehri Livorno'ya nakledildi.[21]
- ^ "İçini de dışını da saf altınla kapla. Çevresine altın pervaz yap."(Şablon:Sourcetext); "İçini de dışını da saf altınla kapladı. Çevresine altın pervaz yaptı." (Şablon:Sourcetext).
- ^ Beş sayısı aynı zamanda Tevrat'taki kitapların ve Zebur'daki bölümlerin sayısıdır.
Kaynakça
[değiştir | kaynağı değiştir]- ^ Concina, Camerino & Calabi 1991, s. 240.
- ^ Curiel & Cooperman 1990, ss. 81–82.
- ^ a b Concina, Camerino & Calabi 1991, s. 105.
- ^ Tigay 1994, s. 542.
- ^ a b Canton Synagogue 22 Aralık 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. jvenice.org. Retrieved July 14, 2016.
- ^ Calimani 2013.
- ^ a b Curiel & Cooperman 1990, s. 58.
- ^ Curiel & Cooperman 1990, ss. 89, 123, 128–131.
- ^ Curiel & Cooperman 1990, s. 30.
- ^ a b c The synagogues 11 Temmuz 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Venedik Yahudi Müzesi. Retrieved July 14, 2016.
- ^ Stiefel 2016, ss. 47–48.
- ^ Curiel & Cooperman 1990, ss. 61, 68.
- ^ Ottolenghi 1932, s. 7.
- ^ Sander 2000, s. 513.
- ^ Curiel & Cooperman 1990, ss. 10–12.
- ^ Finlay 1982, s. 140.
- ^ a b Curiel & Cooperman 1990, s. 57.
- ^ Wischnitzer 1952, s. 284.
- ^ Davis & Ravid 2001, s. 43.
- ^ Concina, Camerino & Calabi 1991, ss. 105, 107–108, 113.
- ^ Calimani, Sullam Reinisch & Vivante 2000, s. 45.
- ^ Curiel & Cooperman 1990, s. 55.
- ^ Curiel & Cooperman 1990, s. 68.
- ^ Curiel & Cooperman 1990, ss. 68, 157.
- ^ Schola Canton 22 Aralık 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. World Monument Fund. Retrieved July 14, 2016.
- ^ Venice Synagogues Window Restoration 9 Aralık 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. World Monument Fund. Retrieved March 16, 2020.
- ^ a b c Curiel & Cooperman 1990, s. 62.
- ^ Eisenberg 2004, s. 321.
- ^ Levy 1963, ss. 29–34.
- ^ Concina, Camerino & Calabi 1991, s. 95.
- ^ Curiel & Cooperman 1990, s. 59.
- ^ Ottolenghi 1932, s. 12.
- ^ Concina, Camerino & Calabi 1991, ss. 102, 107.
- ^ Turner 1979, s. 293.
- ^ a b Ottolenghi 1932, s. 10.
- ^ Curiel & Cooperman 1990, s. 65.
- ^ Hachlili 1976, s. 43.
- ^ Calimani, Sullam Reinisch & Vivante 2000, s. 24.
- ^ a b c d e Curiel & Cooperman 1990, s. 66.
- ^ Great German Synagogue 22 Aralık 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. jvenice.org. Retrieved October 25, 2019.
- ^ Curiel & Cooperman 1990, ss. 62–64.
- ^ Curiel & Cooperman 1990, s. 64.
- ^ Concina, Camerino & Calabi 1991, s. 108.
- ^ Concina, Camerino & Calabi 1991, ss. 108–109.
- ^ Concina, Camerino & Calabi 1991, s. 161.
- ^ Concina, Camerino & Calabi 1991, s. 98.
- ^ Concina, Camerino & Calabi 1991, s. 162.
Bibliyografya
[değiştir | kaynağı değiştir]- Bleich, J. David (1977). Contemporary Halakhic Problems. 1. New York–Hoboken: KTAV Publishing House. ISBN 0870684507. 22 Aralık 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Aralık 2021.
- Calimani, Riccardo (2013). The Venetian Ghetto: The History of a Persecuted Community. Open Road Integrated Media. ISBN 978-1480417939. 22 Aralık 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Aralık 2021.
- Calimani, Riccardo; Sullam Reinisch, Giovannina; Vivante, Cesare (2000). Venezia: guida alle sinagoghe, al museo e al cimitero (İtalyanca). Venedik: Marsilio. ISBN 8831776304. 22 Aralık 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Aralık 2021.
- Concina, Ennio; Camerino, Ugo; Calabi, Donatella (1991). La Città degli Ebrei. Il Ghetto di Venezia: Architettura e Urbanistica (İtalyanca). Venedik: Albrizzi Editore. ISBN 8831754890. 8 Aralık 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Aralık 2021.
- Curiel, Roberta; Cooperman, Bernard Dov (1990). The Ghetto of Venice. London–New York: Tauris Parke. ISBN 1850432368.
- Davis, Robert C.; Ravid, Benjamin, (Ed.) (2001). The Jews of Early Modern Venice. Baltimore–London: Johns Hopkins University Press. ISBN 0801865123. 8 Aralık 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Aralık 2021.
- Eisenberg, Ronald L. (2004). Jewish Traditions: A JPS Guide. Philadelphia: Jewish Publication Society. ISBN 0827610394. 22 Aralık 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Aralık 2021.
- Finlay, Robert (1982). "The Foundation of the Ghetto: Venice, the Jews, and the War of the League of Cambrai". Proceedings of the American Philosophical Society. 126 (2): 140–154.
- Hachlili, Rachel (1976). "The Niche and the Ark in Ancient Synagogues". Bulletin of the American Schools of Oriental Research. 223 (223): 43-53. doi:10.2307/1356719. JSTOR 1356719.
- Levy, Isaac (1963). The Synagogue: its History and Function. Londra: Vallentine Mitchell. 22 Aralık 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Aralık 2021.
- Ottolenghi, Adolfo (1932). Per il IV centenario della Scuola Canton. Notizie storiche sui templi veneziani di rito tedesco e su alcuni templi privati con cenni della vita ebraica nei secoli XVI-XIX (İtalyanca). Venedik: Tipografia del Gazzettino Illustrato.
- Sander, Mae E. (2000). Jewish Time-travel: A Travel Narrative and Guide to Jewish Historic Sites in Europe and Israel. Northvale, N.J.: Jason Aronson. ISBN 9780765760999. 22 Aralık 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Aralık 2021.
- Shulvass, Moses A. (1973). The Jews in the World of the Renaissance. Leiden: E. J. Brill & Spertus College of Judaica Press. ISBN 9004036466. 22 Aralık 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Aralık 2021.
- Stiefel, Barry L. (2016). Jews and the Renaissance of Synagogue Architecture, 1450–1730. London–New York: Routledge. ISBN 978-1317320326. 8 Aralık 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Aralık 2021.
- Tigay, Alan M., (Ed.) (1994). The Jewish Traveler: Hadassah Magazine's Guide to the World's Jewish Communities and Sights. Northvale, N.J.–Jerusalem: Jason Aronson. ISBN 9781568210780. 8 Aralık 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Aralık 2021.
- Turner, Harold W. (1979). From Temple to Meeting House: The Phenomenology and Theology of Places of Worship. The Hague–Paris–New York: Walter de Gruyter. ISBN 1850432368. 8 Aralık 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Aralık 2021.
- Wischnitzer, Rachel (1952). "Jewish art". The Jewish People, Past and Present. 3. New York: Jewish Encyclopedic Handbooks. 22 Aralık 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Aralık 2021.
Dış bağlantılar
[değiştir | kaynağı değiştir]
- Venedik Yahudi Müzesi web sitesi 11 Mayıs 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.