Bilim tarihi yazıcılığı

Bilim tarihi yazımı (İng: historiography of science veya historiography of the history of science), bilim tarihi olarak bilinen tarih alt disiplininin tarih ve metodolojisinin, disipliner yönleri ve uygulamaları (yöntemler, teoriler / kuramlar, ekoller) ile kendi tarihsel gelişiminin (“Bilim Tarihinin Tarihi”, yani Bilim Tarihi olarak adlandırılan disiplinin tarihi) incelenmesidir.

Bilim tarihinin incelenmesi için uygun yönteme ilişkin tarihyazımı tartışmalarını, bilimin gidişatına ilişkin tarihsel tartışmalardan ayırmak bazen zordur. Örneğin bilim tarihçisi William Whewell'ın yazılarında bu türden tartışmalar görülebilir. İkinci türden erken tartışmalar, bazıları tarafından alt disiplinin başlangıcı olarak kabul edilir. Bu disiplinin babaları Pierre Duhem ve Alexandre Koyré olarak kabul edilir. 60'larda ise bilim tarihi yazımı tartışmalarındaki paradigma değişimini görebilmekteyiz. Bu yıllardaki tartışmalarda Gerd Burchdahl, Thomas Kuhn ve Joseph Agassi öne çıkar. Özellikle tarih alanındaki değişimlerin bilim tarihi yazımını etkilediği yönünde bir görüş geliştirilmiştir.

Alanın kökenleri

İlk kez Auguste Comte bilim tarihiyle ilgilenen bir alanın olması gerektiğini söylemiştir. William Whewell'in 1837'de yazdığı History of the Inductive Sciences adlı eseri bu alandaki ilk eser sayılsa da bilim tarihinin bağımsız bir disiplin olarak saygınlık kazanması 20. yüzyılın başlarında gerçekleşmiştir. II. Dünya Savaşı'ndan sonra ise lisansüstü eğitim, araştırma enstitüleri, akran denetimli dergiler vasıtasıyla kabul gören bir akademik disiplin olagelmiştir.

Amerika Birleşik Devletleri'nde bu disiplinin kurucu figürü Isis dergisiyle George Sarton'dur. Sarton ve ailesi, I. Dünya Savaşı'nda Almanların Belçika'yı işgalinden sonra kısa bir süre İngiltere'de yaşamış ve sonra beş parasız olarak ABD'ye göç etmişti. Ülkemizde ise bu bilimsel alan, Sarton'un öğrencisi ve Dünyadaki ilk bilim tarihi doktorasına sahip olan Aydın Sayılı ile başlamıştır.

Modern akademisyenler Sarton'un görüşlerine katılmasa da bugün disiplinin Amerika'daki en önemli iki dergisi Isis ve Osiris'tir.

Amatör bilim tarihçiliği

Bilim tarihi çalışmaları, başlangıçta konuyla ilgili çalışan ve emekli bilim insanları tarafından yazılmıştır; William Whewell'in Tümevarımsal Bilimlerin Tarihi (History of the Inductive Sciences, 1837) bunun önemli bir erken örneğidir. Doğa filozoflarının (ilk bilim insanlarının) biyografileri de on dokuzuncu yüzyılda popülerdi ve Isaac Newton'un Büyük Britanya'da bilimsel bir deha ve ulusal kahraman olarak yaratılmasına yardımcı oldu. H. G. Wells'in Outline of History (1919/1920) adlı eseriyle büyük ölçekte bilim tarihi, bir tür uygarlık ve ilerleme destanı yazma eğilimini başlattı. Bilimin geçmişine dair popüler anlatılar genellikle geleceğine dair spekülasyonlarla ilişkilendirilmiş, Isaac Asimov ve L. Sprague de Camp gibi bilimkurgu yazarları bu ikisiyle uğraşmışlardır.

Profesyonel bilim tarihçiliği

İçselcilik ve dışsalcılık

1930'ların başında, Sovyet tarihçisi Boris Hessen tarafından yayımlanan bir makale, birçok tarihçiyi bilimsel uygulamaların bağlamlarının ihtiyaçları ve motivasyonlarıyla nasıl bağdaştırıldığına bakmaya teşvik etti. Hessen'in çalışmaları, bilimin nasıl ve ne şekilde yapıldığına dair sosyo-politik faktörlere odaklanmıştır.

Dışsalcılık olarak bilinen bu bilim tarihi yapma yöntemi, bilimin ve bilim insanlarının içinde bulundukları bağlamdan ve dünyadan nasıl etkilendiklerine ve bu bağlam tarafından nasıl yönlendirildiklerine bakar. Bu yaklaşım, bilim tarihinin zaman içinde saf düşüncenin gelişmesi olduğu, bir fikrin diğerine yol açtığı, doğru dehalar olduğu takdirde herhangi bir yerde, herhangi bir zamanda var olabilecek bağlamsal bir sabun köpüğü olduğu fikrinden kaçınan bir yaklaşımdır.

Dışsalcılıktan önce gelen bilim tarihi yapma yöntemi, İçselcilik olarak bilinir. İçselci bilim tarihçileri, genellikle bilimsel fikirlerin rasyonel yeniden inşasına odaklanır ve bu fikirlerin gelişimini tamamen bilim dünyası içinde ele alır. Modern bilimin içselci tarihçileri modern bilimin normlarını vurgulama eğiliminde olsa da, içselci tarihçiler, Babil astronomisi veya Orta Çağ İmpetus teorisi nin gelişiminin altında yatan farklı düşünce sistemlerini de göz önünde bulundurabilir.

Pratikte, içselcilik ve dışsalcılık arasındaki çizgi inanılmaz derecede bulanık olabilir. Ne o zaman ne de şimdi çok az tarihçi, bu yaklaşımlardan herhangi birinin uç noktalarında tamamen eksiksiz bir resim çizdiği konusunda ısrarcı olacaktır, ne de birini diğerine tam olarak uygulamak mümkün olacaktır. Ancak her iki yaklaşım da özünde bilimin doğasına ilişkin temel bir soruyu barındırmaktadır: Bilimsel bilginin üreticileri ve tüketicileri arasındaki ilişki nedir? Bu sorunun yanıtı, bir şekilde, bilim ve teknoloji tarihinin yürütüldüğü yöntem hakkında bilgilendirmelidir; tersine, bilim ve teknoloji tarihinin nasıl yürütüldüğü ve ne sonuca vardığı sorusunun yanıtını hakkında bilgilendirebilir. Sorunun kendisi bir dizi felsefi soru içermektedir: Bilimsel hakikatin doğası nedir? Bilimsel bağlamda objektiflik ne anlama gelir? Bilimsel teorilerdeki değişim nasıl gerçekleşir?

Bilim tarihçisi / sosyoloğu Robert K. Merton, Hessen'in tezini takiben, Hessen'in argümanına tepki olarak görülebilecek ve bu argümanı geliştiren birçok çalışma üretmiştir. Merton, 17. yüzyıl İngilteresinde bilim, teknoloji ve toplum üzerine yaptığı çalışmada, bu dönemde bilimin büyümesini açıklamak için ek bir kategori — Püritenlik — getirmeye çalışmıştır. Merton, Hessen'in ekonomi kategorisini ulaşım, madencilik ve askeri teknik de dahil olmak üzere daha küçük etki alt kategorilerine ayırmıştır. Merton ayrıca dış faktörlerin bilim üzerindeki etkisini göstermek için ampirik, nicel yaklaşımlar geliştirmeye çalışmıştır.

Merton, dış faktörlere yaptığı vurguya rağmen, yorumunda Hessen'den farklıydı: Merton, araştırmacıların bilim dışı faktörler tarafından önerilen sorunlardan ilham alabileceğini ve bunlarla ilgilenebileceğini, ancak sonuçta araştırmacının ilgisinin “söz konusu bilimin iç tarihi” tarafından yönlendirildiğini savunmuştur. Merton, dışsalcılık ve içselciliği, disipliner sınırlar boyunca tanımlamaya çalışmıştır; bağlam bilim sosyoloğu tarafından, içerik ise tarihçi tarafından incelenmiştir.

Bilimde teori değişimine tarihyazımsal yaklaşımlar

Bilim felsefesinde önemli bir endişe ve tartışma konusu, bilimde paradigma kayması veya teori değişikliğinin doğası olmuştur. Karl Popper, bilimsel bilginin ilerlemeci ve birikimli olduğunu; Thomas Kuhn, bilimsel bilginin “paradigma kayması” yoluyla hareket ettiğini ve mutlaka ilerlemeci olmadığını ve Paul Feyerabend, bilimsel bilginin birikimli veya ilerlemeci olmadığını ve bilim ile diğer herhangi bir araştırma biçimi arasında yöntem açısından sınırlandırma olamayacağını savunmuştur.

Düşünce kolektifleri

1935 yılında Polonyalı bir tıbbi mikrobiyolog olan Ludwik Fleck, Genesis and Development of a Scientific Fact adlı kitabını yayınlamıştır. Fleck'in kitabı bilimsel keşif, yenilik ve ilerleme ya da gelişmeyi etkileyen epistemolojik ve dilbilimsel faktörlere odaklanmıştır.

Bilginin sosyal doğası ve özellikle bilim ve bilimsel (aynı zamanda bilimsel olmayan) 'düşünce kolektifi'’nin (Denkkollektiv) epistemolojik, kavramsal ve dilsel tarzları olan bilimsel “düşünce tarzları” (Denkstil) hakkında bir tez sunmak için tıp alanında bir vaka çalışması (Frengi hastalığı kavramının gelişimi) kullanmıştır. Fleck'in kitabı, epistemolojik olarak, herhangi bir bilimsel olgu hakkında sabit veya gerçekçi olarak doğru veya yanlış hiçbir şey olmadığını öne sürmektedir. Bir olgunun, belirli teorik temellere ve çoğu zaman diğer belirsiz ve bulanık kavramlara dayanan bir “doğuşu” vardır ve diğer bilim insanları tarafından tartışmaya ve ek araştırmalara tabi tutularak “gelişir”.

Fleck'in monografisi, Karl Popper'ın Logik der Forschung adlı eseriyle hemen hemen aynı zamanda yayımlanmış, ancak Popper'ın eserinin aksine kitap Isis dergisinde herhangi bir eleştiri yazısı almamıştır. Ancak, Thomas S. Kuhn kitabın Bilimsel Devrimlerin Yapısı ("Structure of Scientific Revolutions") üzerindeki etkisini kabul etmiştir. Kuhn, Fleck'in İngilizce çevirisine de bir önsöz yazmıştır.

Yanlışlanabilirlik

Popper, felsefesini tanımlamak için “eleştirel rasyonalizm” terimini kullanmıştır. Popper, doğrulama ile yanlışlanabilirlik arasında ayrım yapmış ve bir teorinin ancak ve ancak yanlışlanabilir olması halinde bilimsel olarak kabul edilmesi gerektiğini söylemiştir. Popper, All Life is Problem Solving adlı eserinde bilimsel bilginin görünürdeki ilerlemesini açıklamaya çalışmıştır. Popper, evreni kavrayışımızın evrimsel bir süreç nedeniyle zaman içinde geliştiğini öne sürmüştür. Bilim alanındaki “hata eleme” sürecinin biyolojik evrim için doğal seçilim sürecine benzediğini, böylece çürütme sürecinden daha iyi kurtulan teorilerin mutlaka daha “doğru” değil, ancak eldeki sorun durumuna daha “uygun” veya uygulanabilir olduğunu öne sürdü. Popper, bilimsel yöntem aracılığıyla teorilerin evriminin belirli bir tür ilerlemeyi yansıtabileceğini öne sürmüştür: daha fazla ve daha ilginç problemlere doğru.

Popper, kendi üretken ve etkili çalışmaları ile ayrıca kendi çağdaşları ve öğrencileri üzerindeki etkisi yoluyla bilim felsefesinin felsefe içinde özerk bir disiplin olarak kurulmasına yardımcı oldu.

Devrimler

20. yüzyılın ortalarında bilimin sosyal bağlamdaki rolünü araştıran bir dizi çalışma yapılmıştır. Bilim sosyolojisi bilim insanlarının çalışma biçimlerine odaklanmış, bilimsel bilgiyi “üretme” ve “inşa etme” biçimlerine yakından bakmıştır.

Thomas Kuhn'un The Structure of Scientific Revolutions (1962) adlı eseri özellikle etkili kabul edilmektedir. Bilimin evriminin kısmen sosyolojik olarak belirlendiğini ve pozitivizmin bilimdeki insan katılımcıların gerçek etkileşimlerini ve stratejilerini açıklamadığını öne sürerek bilim çalışmalarını yeni disiplinlere açmıştır.

Kuhn'un ifadesiyle, bilim tarihi, bilimin dışındaki entelektüel, kültürel, ekonomik ve siyasi temaları içeren daha geniş bir matris içinde rakip paradigmalar veya kavramsal sistemler gibi daha nüanslı terimlerle görülebilir. “Kısmen seçme, kısmen de çarpıtma yoluyla, daha önceki çağların bilim insanları, bilimsel teori ve yöntemdeki en son devrimin bilimsel gibi görünmesini sağladığı aynı sabit sorunlar dizisi üzerinde ve aynı sabit kanonlar dizisine uygun olarak çalışmış gibi üstü kapalı bir şekilde sunulur.”

1965 yılında Gerd Buchdahl, Thomas Kuhn ve Joseph Agassi'nin çalışmalarına atıfta bulunarak “Bilim Tarihçiliğinde Bir Devrim” ("A Revolution in Historiography of Science") başlıklı bir yazı kaleme almıştır. Bu iki yazarın bilim tarihi ile tarihyazımı arasında net bir ayrım yaparak alt disiplini başlattıklarını, çünkü tarihyazımı görüşlerinin bilim tarihi yazımını büyük ölçüde etkilediğini savunduklarını öne sürmüştür.

Jerome Ravetz'in Bilimsel Bilgi ve Sosyal Sorunları (Scientific Knowledge and its Social Problems, 1971) gibi diğer çalışmalar, sosyal bir yapı olarak bilimsel topluluğun (nesnel) bilimsel bilgiyi kabul veya reddetmedeki rolüne atıfta bulunmuştur.

1940'lardan 60'ların ilk dönemlerine dek bilim tarihçilerinin çoğu ilerleme idesinin değişik biçimlerini savunuyordu. Thomas Kuhn, Bilimsel Devrimlerin Yapısı adlı eserini yayımlamadan önce bilim tarihi ve bilim felsefesi alanında çalışan akademisyenlerin ortak görüşü bilimde sürekli bir ilerlemenin olduğuydu. İlk kez Thomas Kuhn, bilimin paradigma değişimleri vesilesiyle süreklik kazandığını öne sürdü. Kendisinden sonra da bu görüş bilim tarihinin genel görüşü olarak kabul edilecektir.

1960'lardan bu yana bilim çalışmaları (bilim sosyolojisi ve tarihi çalışmaları) alanındaki yaygın eğilim, bilimsel bilginin “insani bileşenini” vurgulamak ve bilimsel verilerin apaçık, değerden ve bağlamdan bağımsız olduğu görüşünün altını çizmek olmuştur. Bilim tarihi çalışmalarıyla örtüşen ve çoğu zaman onları bilgilendiren bir alan olan Bilim ve Teknoloji Çalışmaları (STS: Science and Technology Studies), hem çağdaş hem de tarihsel dönemlerde bilimin sosyal bağlamına odaklanır.

Çevrecilik hareketinin yükselişine ve bilim ve teknolojinin dünyanın sorunlarını çözme gücüne dair iyimserliğin genel olarak kaybolmasına paralel olarak, bu yeni tarih birçok eleştirmeni bilimin üstünlüğünün yıkılacağını ilan etmeye teşvik etti.

Bilim savaşları

1990'lardaki Bilim savaşları, genel olarak bilimin nesnelliğini reddeden ya da öyle görünen özellikle Fransız filozofların etkisiyle ilgiliydi. İdealize edilmiş saf bilim modeli ile gerçek bilimsel uygulama arasındaki farkları da tanımladılar; pozitivizm yaklaşımının yeniden canlanması olan bilimcilik ise, kalıcı metafizik ve ahlaki tartışmaları nihai olarak çözmenin temelini kesin ölçüm ve titiz hesaplamada gördü.

21. yüzyılda bilim tarihi

Günümüzde disiplin, geleneksel tarih, sosyoloji ve felsefeden hukuk, mimarlık ve edebiyat gibi diğer alanlara kadar çok çeşitli akademik çalışma alanlarını kapsamaktadır. Küresel tarihle bütünleşmenin yanı sıra, kültürler arası değişim gibi yeni metodolojik kavramların kullanılmasına yönelik bir eğilim vardır. Bilim tarihçileri ayrıca tıp tarihi ve bilim ve teknoloji çalışmaları gibi ilgili disiplinlerden akademisyenlerle de yakinen çalışırlar.

Postmodernizmin sorgulanması

Bazı eleştirel teorisyenler daha sonra postmodern yapıbozumlarının zaman zaman ters etki yarattığını ve gerici çıkarlar için entelektüel cephane sağladığını savunmuşlardır. Bruno Latour, “tehlikeli aşırılık yanlıları, hayatlarımızı kurtarabilecek zor kazanılmış kanıtları yok etmek için aynı sosyal inşa argümanını kullanıyor. Bilim çalışmaları olarak bilinen bu alanın icadına katılmakla hata mı ettim? Kastettiğimiz şeyi gerçekten kastetmediğimizi söylemek yeterli mi?"

Bilim tarihi yazımında Avrupa merkezcilik

Bilim tarihindeki Avrupa-merkezcilik, modern bilimin gelişimi hakkında yazılan ve tüm bilimsel, teknolojik ve felsefi kazanımları Avrupa'ya atfeden ve dışarıdan gelen katkıları marjinalleştiren tarihsel anlatılardır. Joseph Needham'ın Çin'de Bilim ve Uygarlık ("Science and Civilisation in China") adlı kitap dizisi 1954'te başlayana kadar, birçok tarihçi modern bilimi Yunanlılar dışındaki uygarlıkların önemli bir katkısı olmaksızın yalnızca Avrupalıların bir başarısı olarak yazıyordu. Yakın tarihli tarihsel yazılar, Mısır, Mezopotamya, Arap, Hint ve Çin astronomi ve matematiğinden önemli etki ve katkılar olduğunu savunmuştur. Bilim tarihi çalışmalarında kültürler arası değişim kavramlarının kullanılması, disiplinin Avrupa-merkezli olmayan ve doğrusal olmayan bir çalışma alanı olma yolunda ilerlemesine yardımcı olur.

Ayrıca bakınız

• Çatışma tezi
• Logoloji (bilim)
• Metabilim
• Bilimin askeri finansmanı
• Bilim tarihi kuramları ve sosyolojisi

Konuyla ilgili okumalar

• Agassi, Joseph. Towards an Historiography of Science Wesleyan University Press. 1963
• Bennett, J. A. (1997). "Museums and the Establishment of the History of Science at Oxford and Cambridge". British Journal for the History of Science. 30 (104 Pt 1). ss. 29-46. doi:10.1017/s0007087496002889. PMID 11618881. 
• Buchdahl, Gerd (1965). "A Revolution in Historiography of Science". History of Science. Cilt 4. ss. 55-69. Bibcode:1965HisSc...4...55B. doi:10.1177/007327536500400103. 
• Dennis, Michael Aaron. "Historiography of Science: An American Perspective," in John Krige and Dominique Pestre, eds., Science in the Twentieth Century, Amsterdam: Harwood, 1997, pp. 1–26.
• von Engelhardt, Dietrich. Historisches Bewußtsein in der Naturwissenschaft : von der Aufklärung bis zum Positivismus, Freiburg [u.a.] : Alber, 1979.
• Graham, Loren R. (1985), "The socio-political Roots of Boris Hessen: Soviet Marxism and he History of Science", Social Studies of Science, Londra: SAGE, 15 (4), ss. 705–722, doi:10.1177/030631285015004005 .
• Fleck, Ludwik, Genesis and Development of a Scientific Fact, Chicago and London: The University of Chicago Press, 1979.
• Graham, Loren R. "Soviet attitudes towards the social and historical study of science," in Science in Russia and the Soviet Union: A Short History, Cambridge, England: Cambridge University Press, 1993, pp. 137–155.
• Kragh, Helge. An Introduction to the Historiography of Science, Cambridge University Press 1990
• Kuhn, Thomas. The Structure of Scientific Revolutions, Chicago: University of Chicago, 1962 (third edn, 1996).
• Gavroglu, Kostas. O Passado das Ciências como História, Porto: Porto Editora, 2007.
• Golinski, Jan. Making Natural Knowledge: Constructivism and the History of Science, 2nd ed. with a new Preface. Princeton: University Press, 2005.
• Lakatos, Imre. "History of Science and its Rational Reconstructions" in Y.Elkana (ed.) The Interaction between Science and Philosophy, pp. 195–241, Atlantic Highlands, New Jersey: Humanities Press and also published in Mathematics Science and Epistemology: Volume 2 of the Philosophical and Scientific Papers of Imre Lakatos Papers Imre Lakatos, Worrall & Currie (eds), Cambridge University Press, 1980
• Mayer, Anna K (2000). "Setting up a Discipline: Conflicting Agendas of the Cambridge History of Science Committee, 1936–1950". Studies in History and Philosophy of Science. 31 (4). ss. 665-89. Bibcode:2000SHPSA..31..665M. doi:10.1016/s0039-3681(00)00026-1. PMID 11640235. 
• Mayer. "End of Ideology".'". Studies in History and Philosophy of Science. Cilt 35. s. 2004. doi:10.1016/j.shpsa.2003.12.010. 
• Pestre, Dominique (1995). "Pour une histoire sociale et culturelle des sciences. Nouvelles définitions, nouveaux objets, nouvelles pratiques". Annales. Histoire, Sciences Sociales. 50 (3). ss. 487-522. doi:10.3406/ahess.1995.279379. 
• Popper, Karl R. (1962). Conjectures and Refutations: The Growth of Scientific Knowledge. New York: Basic Books. Erişim tarihi: 31 Mayıs 2023. 
• Raina, Dhruv. Images and Contexts Critical Essays on the Historiography of Science in India, Oxford University Press 2003
• Rossi, Paolo, I ragni e le formiche: un'apologia della storia della scienza, Bologna, 1986.
• Swerdlow, Noel M. (1993), "Montucla's Legacy: The History of the Exact Sciences", Journal of the History of Ideas, 54 (2), ss. 299-328, doi:10.2307/2709984, JSTOR 2709984. 
• Schaffer, Simon (1984), "Newton at the crossroads", Radical Philosophy, cilt 37, ss. 23–38 .
• Transversal: International Journal for the Historiography of Science

Dış bağlantılar

• Wikimedia Commons'ta Historiography of science ile ilgili çoklu ortam belgeleri bulunur