Bakü Han Sarayı
| Bakü Han Sarayı
Azerice: Bakı xan sarayı | |
|---|---|
| |
| Kompleksin büyük Kale Caddesi'ne bakan cephesi | |
| 40°22′05″K 49°50′12″D / 40.36806°K 49.83667°D | |
| Ülke |  Azerbaycan
|
| Şehir | Bakü |
| Bulunan | İçerişehir Devlet Tarihi ve Mimari Koruma Alanı |
| Ait | Bakü Hanlığı |
| İnşaat tarihi | XVII-XVIII yüzyıllar |
| Stil | Şirvan-Abşeron mimarlık okulu |
| Alan | 20 hektar |
| Durum | restore edildi |
| UNESCO Dünya Miras | |
| Resmi adı:Walled City of Baku with the Shirvanshah's Palace and Maiden Tower | |
| Tip | Kültürel |
| Kriter | vi |
| Atandı | 2000 |
| Referans numarası | 958 |
| Durum | Azerbaycan |
| Bölge | Avrupa |
| Azerbaycan'daki tarihî eserlerin ulusal tescili | |
| Referans numarası | 69, 70, 71, 73 |
| Önemi | Ülke önemli |
| Kategori | Mimari anıtlar |
| |
| 30 Ekim 1809'da yapılan ölçü çalışmaları sonucunda hazırlanan sarayın planı | |
Bakü Han Sarayı veya Bakü hanlarının evi, İçerişehir'de yer alan XVII-XVIII yüzyıllara ait saray tipli konut yapıları kompleksidir. Kompleksin inşasına 1754 yılında Abdülrehim Bey ve Mehdikulu Bey'in siparişiyle başlanmıştır. Kompleksin ilk yapıları Büyük Kale Caddesi boyunca inşa edilmiş, sonraki yüzyıl boyunca, yani XIX yüzyılın sonlarına kadar avlu yönünde de yapıların sayısı artırılmıştır.
Bakü han sarayı'nın günümüze ulaşan ilk tarihi planında, beş iç avlu etrafında şekillenen geniş bir yerleşim kompleksi tasvir edilmiştir. Han ailesine ait olan ilk büyük avlu birinci sırada yer alır. Bu avlunun merkezinde küçük bir havuz bulunan bir bahçe vardır. Kompleksin içinde yer alan çok sayıda binadan günümüze yalnızca Büyük Kale Caddesi'ne bakan cepheye sahip yapılar ve avluda yer alan iki bağımsız bina ulaşmıştır.
Bakü han sarayı'nın bulunduğu alanda ilk restorasyon çalışmalarına 1985 yılında başlanmış, bu çalışmalarla eş zamanlı olarak 1985-1986 yıllarında anıt arkeolojik açıdan incelenmiştir. Arkeolojik araştırmalar sırasında kompleks alanında çok sayıda kültürel miras örneği, yeraltı su yolları ve yeraltı hamamı keşfedilmiştir. 2015 yılından itibaren kompleks alanında arkeolojik araştırmalar ve koruma çalışmaları başlatılmıştır. 2018 yılından itibaren ise Bakü Hanlarının Sarayı restore edilmektedir.
Tarihi
[değiştir | kaynağı değiştir]XVIII yüzyılda Azerbaycan hanlıklarının oluşumundan sonra saray tipli yapılar esas olarak Şeki, Karabağ, Gence, Kuba ve Bakü hanları tarafından inşa ettirilmiştir (Nahçıvan ve Lenkeran han sarayları oldukça geç inşa edilmişti; Derbent han sarayı ise Kuba hanı Feteli han tarafından yaptırılmıştır.[1] Bakü han sarayı, şehrin eski çekirdeği olan İçerişehir'de inşa edilmiştir. Saray, Doğu Avrupa üslubunda yapılmış, duvarları muhteşem resimlerle, tavanları ise bitki süslemeleri ve savaş sahneleriyle süslenmiştir.[2] L. S. Bretanitskiy de sarayın iç mekânlarının güzel resimlerle süslenmesine dikkat çekerek şöyle yazmıştır: "Sarayın duvarlarında yağlı boyalarla yapılmış ve daha sonra altın varakla kaplanmış resimler büyük bir değere sahiptir".[3]
Kompleksin inşasına 1754 yılında[4] Abdülrehim Bey ve Mehdikulu Bey'in siparişiyle başlanmıştır.[4] Kompleksin ilk yapıları Büyük Kale Caddesi boyunca inşa edilmiş, sonraki yüzyıl boyunca, yani XIX yüzyılın sonlarına kadar avlu yönünde de bu yapıların sayısı artırılmıştır.[5] A. Salamzade'ye göre saray kompleksinin inşası için en uygun tarih XVIII yüzyıldır.[6] Ancak araştırmacı, kompleksi oluşturan yapıların bir kısmının, özellikle Abdülrehim Bey'in evinin XVII yüzyılda inşa edilmiş olabileceğini de ihtimal dahilinde görmektedir5. Bakü Kalesi'nin 1738 yılında hazırlanmış planında şu an sarayın bulunduğu alanda bir saray olduğu belirtilmektedir.[6]
Sarayda yaşayan Bakü Hanları
[değiştir | kaynağı değiştir]- 1747–1765 – I Mirza Muhammed Han (Dergahkuli Han'ın oğlu).
- 1765–1784 – Melik Muhammed Han (I Mirza Muhammed Han'ın oğlu).
- 1784–1791 – II Mirza Muhammed Han (Melik Muhammed Han'ın oğlu).
- 1791–1792 – Muhammed Kulu Han (I Mirza Muhammed Han'ın oğlu).
- 1792–1806 – Hüseyin Kulu Han (Hacı Ali Kulu Ağa Han'ın oğlu).
Rus İimparatorluğu dönemi
[değiştir | kaynağı değiştir]1806 yılında Bakü Hanlığı'nın Rus İmparatorluğu tarafından işgal edilmesinden sonra Han Sarayı'na Rus savaş garnizonu yerleştirildi. Azerbaycan'ın SSCB'ye katılmasına kadar sarayın birinci avlusunda çeşmeler ve bir bahçe vardı. Kompleks alanına konut binalarının yanı sıra küçük bir cami binası ve yeraltı hamamı da dahildi.[7]
1850'lere kadar Bakü han sarayı'nın görünümünü iyi koruduğuna Prusya ve Rus devlet adamı August von Haxthausen tanıklık eder: "Kalede, Bakü’nün son bağımsız hanı olan Hüseyin Kulu Han’ın sarayı vardır. Merkezinde büyük bir kapı bulunan bu büyük dikdörtgen kompleks, şu anda komutanın evidir ve Avrupa zevkine göre süslenmiştir".[8]
Arkeolojik araştırmalar ve restorasyon çalışmaları
[değiştir | kaynağı değiştir]Bakü han sarayı'nın bulunduğu alanda ilk restorasyon çalışmalarına 1985 yılında başlanmış,[5] aynı zamanda 1985-1986 yıllarında anıt arkeolojik açıdan da incelenmiştir.[7] Arkeolojik araştırmalar sırasında, kompleks alanından çok sayıda kültürel miras örneği, yeraltı su yolları ve yeraltı hamam keşfedilmiştir.[9]
2016 yılından itibaren Bakü han sarayı ve Yeraltı Hamam alanında temizlik ve arkeolojik kazı çalışmalarına başlanmıştır. Burada XI-XIII yüzyıllara ait toprak küpler, çok sayıda monokrom (tek renkli) ve polikrom (çok renkli) kap kırıkları, ocak yerleri bulunmuştur. Arkeolojik kazı ve araştırmalar sırasında, ayrıca toprak temizliği sırasında dikkatle yerleştirilmiş toprak borulardan yapılmış yeraltı su hattı keşfedilmiştir. Kuzey-güney yönünde uzanan boruların birbirine geçirilmesi tekniğiyle yapılan su hattı XIV yüzyıla aittir. İçerişehir'de şehir kültürü IX yüzyılda şekillenmiştir. Beş yüzyıl sonra ise bu tür bir teknikle su hattı inşa edilmiştir.[10]
2018 yılından itibaren Bakü Han Sarayı kompleksine dahil olan binaların restorasyon ve konservasyon çalışmalarına başlanmıştır.
Mimari özellikler
[değiştir | kaynağı değiştir]Saray kompleksinin mimarisi
[değiştir | kaynağı değiştir]
.jpg)
Bakü han sarayı hakkında ayrıntılı bilgiler, 30 Ekim 1809'da gerçekleştirilen ölçümler ve çizimler sayesinde günümüze ulaşmıştır.[kayıt. 2] Çizimlerde, "Han Sarayı ve Kaçan Beylerin Evleri" olarak adlandırılan kompleksin ayrıntılı planları, cepheleri ve kesitleri verilmiştir. Han Sarayı kompleksi, Bakü Kalesi'nin Şamahı Kapısından girildiğinde sol tarafta yer alır.[11]
Bakü han sarayı'nın günümüze ulaşan ilk tarihi planında, beş iç avlu etrafında şekillenmiş geniş bir konut kompleksi tasvir edilmiştir. Han ailesine ait olan ilk büyük avlu, ilk sırada yer alır. Bu avlunun ortasında küçük bir havuzun bulunduğu bir bahçe vardır. Planda yer alan açıklamalarda bu bahçe "eski han bahçesi" olarak belirtilmiştir. Diğer iki avludaki evlerden biri "Abdülrehim Bey'in Evi", diğeri ise "Mehdikulu Bey'in Evi" olarak adlandırılmıştır. Diğer iki avludaki evlerin kime ait olduğu belirtilmemiştir.[12]
Kesitler ve cephelerden anlaşıldığına göre, avlular etrafında gruplanmış konut binaları iki katlı olmuştur. Planlama özelliklerine göre, komplekse dahil olan binalar iki tipe ayrılır. Birinci tipe ait olan binalar, karmaşık planlama özelliklerine sahiptir ve bu bakımdan İçerişehir'de yer alan Şirvanşahlar Sarayı'nın plan özelliklerini hatırlatır. İkinci gruba ait olan binalar ise tek sıralı planlama özelliğine sahiptir.[12]
Planlar ve cephe tasvirlerinden, konut binalarının kompleksin avlularına yönelmiş büyük pencerelere sahip olduğu görülmektedir. Mehdikulu Han'ın evinin ikinci katındaki pencerelerin yerinde günümüze ulaşmış karakteristik çerçevelerden, evlerin pencerelerinin şebeke tekniği ile yapılmış olduğu anlaşılmaktadır.[12] A. Salamzade, en azından Han Sarayı'nın balkonunun şebeke pencerelere sahip olduğunu kesinlikle söyleyebileceğimizi yazmaktadır.[12]
Han Sarayı'nın avlu cephesi, asimetrik bir şekilde çözülmüş ve kompleks alanına giriş sağlayan büyük kemerli kapının vurgulanmasına yönelik olarak tasarlanmıştır. Sarayın birinci katında yer alan kör nişlerin üzerinde dikdörtgen pencereler yer almıştır.[13]
Mehdikulu Bey'in evinin cephesi, üç katmanlı girişlerle karakterize olmasına rağmen, evin çizimlerde gösterilen kesitinden iki katlı olduğu anlaşılmaktadır.[13]
Abdülrehim Bey'in evinin cephesi, mimari açıdan daha iyi işlenmiştir. Bu bina için, cephenin iki katmanlı kemerli bir şekilde bölünmesi karakteristiktir. Bu yaklaşım, XVII. yüzyılın dini ve kamu yapıları için karakteristiktir. A. Salamzade, bu evin kompleksin en eski parçası olabileceğini öne sürmektedir.[13]
Tüm planlama özellikleri ve cephelerinin mimari çözümüne rağmen, Bakü han sarayı kompleksine dahil olan yapılar, Abşeron halk konutları ve bazı Ordubad evleri ile ortak özelliklere de sahiptir.[13] Kompleks dahilindeki yapılar tamamen taştan inşa edilmiştir. Çizimlerde, evlerin tamamının düz tahta tavanla örtülmüş olduğu gösterilmiştir. Yüksek kubbe şeklindeki tahta tavan yalnızca, giriş işlevini yerine getiren küçük oda üzerinde bulunmuştur.[13]
Saray kompleksi etrafında kale veya savunma duvarlarının inşa edilmemesi, yer seçiminin avantajlı olmasıyla telafi edilmiştir. Bir yandan kompleks, Şamahı Kapıları'na yakın bir konumda yer alırken diğer yandan ise Han Sarayı, doğrudan denize (günümüzde Aziz Aliyev Caddesi'nin bulunduğu alan) açılmaktaydı. Böylece tehlike durumunda han ve ailesi için iki çıkış yolu sağlanmış oluyordu.[5]
Kompleksin alanına dahil olan çok sayıdaki binadan, günümüze yalnızca Büyük Kale Sokağı'na bakan cepheler ve avluda yer alan iki bağımsız yapı ulaşabilmiştir. Muhtemelen sokağa bakan pencereler sonradan açılmıştır.[5] Kompleksin sokağa açılan tek büyük kapısı ve onun üzerinde pencereleri vardı. Kapının üzerindeki oda yaşam alanı olarak kullanılmamış, gözlem yeri (balahana) işlevi görmüştü.[5] Sarayın duvarları köşe taşından inşa edilmiş ve sıvanmıştır. Pencere yerleri arkitrav formundadır. Han Sarayı, 49,6 metre uzunluk, 28 metre genişlik ve 7 metre yükseklik ölçülerine sahiptir.[4]
Yeraltı hamamı
[değiştir | kaynağı değiştir]İnşasında köşe taşlarından faydalanılan hamam kompleksi, İçerişehir bölgesinin güneydoğusunda yer almaktadır. Çatı yüzeyinde kil-kireç karışımı bir malzeme izolasyon amacıyla kullanılmış, iç duvarlarda ise kireç harcı sıva malzemesi olarak tercih edilmiştir. İç duvar ve zemin kaplamaları için "gülbahar" türü kalker taşlarından yararlanılmıştır. Yaklaşık 340 m² alanı kapsayan hamam kompleksinin giriş kısmı güneydoğu yönünde yer almakta olup (alanı 2.33 m²) giriş merdivenleri doğu duvarlarına doğru yönlendirilmiştir.
2015 yılında gerçekleştirilen kazı çalışmaları sonucunda hamam kompleksinin ana kısmı topraktan temizlenmiş, mimari yapısı belirlenmiştir. O yıl bazı odalarda güvenlik açısından sadece temizleme çalışmaları yapılmamış, yalnızca güçlendirme işlemleri yapıldıktan sonra bu yıl tamamen topraktan çıkarılması mümkün olmuştur. 2016 yılında anıtın doğu kısmında tehlikeli olan odaların güçlendirilmesinin ardından arkeolojik kazı çalışmalarına başlanmıştır. Kompleksin batı kısmındaki alanda kazıların genişletilmesi sonucunda 3 metre derinliğinde bir yapı ve duvar ortaya çıkarılmıştır.
Han bahçesi
[değiştir | kaynağı değiştir]Park alanında Azerbaycan florasının ayrılmaz unsurları olan Eldar çamı, çınar, sedir, akçaağaç ve diğer ağaçlar korunmuş, ek olarak ise ilgili alanda gümüşi köknar, beyaz akasya, Leylan servisi, sıradan yasemin, Doğu şimşiri ve çeşitli gül çalıları bulunmaktadır.[14]
Edebiyat
[değiştir | kaynağı değiştir]- Саламзаде, А. В. (1964). Архитектура Азербайдана XVI-XIX вв. Баку: Издательство Академии наук Азербайджанской ССР.
- Таирова, Айдан (2016). Дворцовый комплекс бакинских ханов. Баку: İçəri şəhər tarixdə - tarix İçəri şəhərdə, Elmi-praktik konfrans (Məqalələr toplusu), Elm və təhsil nəşriyyatı.
Ayrıca bakınız
[değiştir | kaynağı değiştir]Galeri
[değiştir | kaynağı değiştir]
Kaynakça
[değiştir | kaynağı değiştir]- ^ Саламзаде 1964, s. 78
- ^ Каджар, Ч. (2007). Старый Баку. Баку: ОКА. s. 153.
- ^ Л. С. Бретаницкий, Б. В Веймарн (1976). Искусство Азербайджана IV – XVIII веков (Очерки истории и теории изобразительных искусств). Москва: Искусство. s. 260.
- ^ a b c Таирова 2016, s. 230
- ^ a b c d e Таирова 2016, s. 229
- ^ a b Саламзаде 1964, s. 84
- ^ a b Таирова 2016, s. 231
- ^ Фон Гакстгаузен, А. (1857). Кавказский край. ч. II. СПб. s. 154.
- ^ Таирова 2016, s. 232
- ^ "Bakı xanlarının evi". 30 Ağustos 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Ekim 2018.
- ^ Саламзаде 1964, s. 81
- ^ a b c d Саламзаде 1964, s. 82
- ^ a b c d e Саламзаде 1964, s. 83
- ^ "Baki Xanlari Parki". icherisheher.gov.az. 24 Haziran 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Mayıs 2019.
Dış bağlantılar
[değiştir | kaynağı değiştir]- Bakü hanlarının evi27 Temmuz 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- Bakü Hanları Sarayı-Devam eden proje 11 Eylül 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- İlham Aliyev, İçer-Şeher'in bir bölümünde yürütülen restorasyon ve koruma çalışmalarına aşina oldu10 Eylül 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- İçişeher'de eşsiz bir mimari anıt keşfedildi