Aleksandr Parvus
Alexander Parvus | |
|---|---|
| Израиль Лазаревич Гельфанд | |
 Alexander Parvus, 1905 | |
| Doğum | İsrail Lazarevich Gelfand 8 Eylül 1867 Berazino, Rus İmparatorluğu |
| Ölüm | 12 Aralık 1924 (57 yaşında) |
| Ölüm sebebi | Felç |
| Milliyet |  Rusya |
| Eğitim | Basel Üniversitesi |
| Meslek | Gazeteci, Siyasetçi |
| Siyasi parti | Emeğin Kurtuluşu RSDİP Almanya Sosyal Demokrat Partisi |
Aleksandr Parvus (Rusça: Александр Парвус), doğum adı İsrail Lazareviç Gelfand (8 Eylül 1867 - 12 Aralık 1924), Marksist teorisyen, yayıncı ve Almanya Sosyal Demokrat Partisi'nde tartışmalı bir aktivistti.
Hayatı
[değiştir | kaynağı değiştir]İlk yılları
[değiştir | kaynağı değiştir]İsrail Lazareviç Gelfand, (Rusça Израиль Лазаревич Гельфанд),[1] takma adı Aleksandr Parvus ile meşhurdur. 8 Eylül 1867 tarihinde Yahudi bir ailenin çocuğu olarak, şu anda Belarus sınırları içinde olan, çoğunluğu Yahudilerden oluşan Berazino'da doğdu. Bugün Ukrayna sınırları içinde olan Odessa'da büyüdü. Burada, Rusya-Polonya-Litvanya Genel Yahudi İşçi Birliği'ne katıldı (Birlik Almanca Der Bund olarak bilinir).[2] Osmanlı devletinin mali durumunu, sorunlarını ve çözüm yollarını inceleyen anti-european kitap yazdı.
Faaliyetleri
[değiştir | kaynağı değiştir]1905 Rus Devrimi
[değiştir | kaynağı değiştir]Rus-Japon Savaşı'nın patlak vermesinden sonra Parvus, Şubat 1904'te Iskra için bir dizi makale yazdı ve kapitalist rekabetin devletleri daha fazla birbirine bağımlı hale getirmesiyle ulus devletin gerileyeceğini, devletler savaştıkça bir dizi savaş olacağını ve Rusya'da 'burjuva dünyasını sarsacak' bir siyasi çalkantı yaşanacağını öngördü.[3]
Kanlı Pazar'dan kısa bir süre sonra, askerlerin Saint Petersburg'da barışçıl bir kalabalığa ateş açması ve 1905 Rus Devrimi'ni başlatmasıyla, genç Leon Troçki karısıyla birlikte Parvus'un Münih'teki evine geldi ve ona Parvus'un bir önsöz eklediği bir broşürün el yazmasını gösterdi. Troçki, Parvus'un fikirlerini geliştirerek, Rusya'daki devrimin, burjuvazi tarafından kontrol edilen bir hükûmet tarafından uygulanan monarşinin devrilmesinden sonra Rusya'nın bir aşamadan geçmesi gerekeceği yönündeki standart Marksist görüşün aksine, Rusya'da bir "işçi hükûmeti"nin iktidara gelebileceğini ekledi. Bu, Sürekli devrim teorisi olarak biliniyordu. Troçki daha sonra Parvus'un kendisi üzerindeki etkisini kabul etti. Şöyle yazdı:
Parvus, yüzyılın başında Marksistler arasında tartışmasız en önemlilerinden biriydi. Marksist yöntemleri ustalıkla kullandı, geniş bir vizyona sahipti ve dünya olaylarında önemli olan her şeyi keskin bir gözle takip etti. Bu, korkusuz düşüncesi ve erkeksi kaslı üslubuyla birleştiğinde onu dikkate değer bir yazar haline getirdi... Yine de Parvus'ta her zaman yaratılmış ve güvenilmez bir şeyler vardı. Bu devrimci, diğer tüm hırslarının yanı sıra, inanılmaz bir zengin olma arzusuyla da parçalanmıştı."[4]
1917'ye kadar geçen dönemde sosyal demokrat hareket içinde Sürekli devrim sorunları üzerine geniş tartışmalar yaşandı [5]
Ekim 1905'te Parvus, St. Petersburg'a döndü ve Troçki'nin günlük gazete Russkaya Gazeta'nın kontrolünü ele geçirmesine yardım etti ve Troçki ve Julius Martov ile birlikte günlük gazete Nachalo'yu (Başlangıç) kurdu. Nisan 1906'da tutuklandı ve Rosa Luxemburg tarafından Peter ve Paul Kalesi'nde ziyaret edildi.[6] Üç yıl Sibirya sürgününe mahkûm edilen Parvus, kaçarak Almanya'ya göç etti ve burada Devrim Sırasında Rus Bastille'inde adlı deneyimlerini anlatan bir kitap yayınladı.
Maksim Gorki olayı
[değiştir | kaynağı değiştir]Parvus, Rusya'ya gitmeden önce Maksim Gorki ile Ayaktakımı Arasında adlı oyununu sahnelemesi için bir anlaşma yaptı. Anlaşmaya göre oyunun gelirinin büyük kısmı Rus Sosyal Demokrat Partisi'ne (yaklaşık %25'i Gorki'nin kendisine) gidecekti. Parvus'un ödeme yapmaması 130.000 Alman altın markını çalmakla suçlanmasına yol açtı. Gorki dava açmakla tehdit etti, ancak Rosa Luxemburg, Gorki'yi kavgayı partinin kendi mahkemesinde tutmaya ikna etti. Sonunda Parvus, Gorki'ye borcunu ödedi, ancak parti çevrelerindeki itibarı zedelendi.
İstanbul dönemi
[değiştir | kaynağı değiştir]Kısa bir süre sonra Parvus, 1910'dan 1914'e kadar beş yıl boyunca yaşadığı Osmanlı İmparatorluğu'ndaki İstanbul'a taşındı.[7] Burada Balkan Savaşı sırasında büyük kazançlar elde eden bir silah ticaret şirketi kurdu. İttihat ve Terakki Cemiyeti'nin mali ve siyasi danışmanı oldu.[kaynak belirtilmeli]
Yayın hayatının başında bütün Türklerin iyiliği için çalışacağını vadeden, 32 sayfalık iki forma halinde yayınlanan Osmanlı'da millî uyanışın ve Türkçülüğün sesi olarak 1911'de Yusuf Akçura'nın başı çektiği bir grup tarafından çıkartılan ünlü Türk Yurdu dergisinde, Mehmet Emin Bey, Celal Sahir Bey, Halide Edip, Ziya Gökalp, Ömer Seyfettin, Ali Canip Yöntem gibi Türk milliyetçisi yazarlarla birlikte çalıştı. 1911-1914 yılları arasında "iktisat" sütununun hazırlanmasının sorumluğunu üstlenmiş; köylülük, devlet, emperyalizm konularında makaleler kaleme almıştır. Mali ve ekonomik konularda tartışmalar açmış, yazılarıyla o dönem aydınları üzerinde azımsanmayacak etki yaratmıştır.[8] 1912 yılında Türk Yurdu adlı günlük gazetenin başyazarlığına getirildi. Enver, Talât, Cemal Paşa ve Maliye Nazırı Cavid Bey ile yakın çalışmalar yürüttü. Şirketi Osmanlı ordusuna gıda maddeleri sevkiyatı ile ilgileniyordu ve Krupp şirketinin, ünlü silah tüccarı Basil Zaharov'un iş ortağıydı.[9] Savaş zamanında Vickers Limited ile yapılan silah anlaşmaları, Alexander Parvus'un da bir İngiliz istihbarat ajanı olduğu teorisine temel oluşturdu. Parvus İstanbul'daki görevi sırasında, baş editörü Ze'ev Jabotinsky olan İttihat ve Terakki yanlısı Siyonist gazete Le Jeune Turc ile de işbirliği yaptı.
Rus Devrimi
[değiştir | kaynağı değiştir]Parvus, Osmanlı İmparatorluğu'nda bulunduğu süre içerisinde müttefikler arasında devrimci beşinci kol kurulmasına taraftar olduğu bilinen Alman elçisi Hans Freiherr von Wangenheim ile yakın ilişki kurdu. Sonuç olarak Parvus, planını Baron von Wangenheim aracılığıyla Alman Genelkurmayına sundu. Bu plan Alman hükûmeti tarafından finanse edilecek genel grev yoluyla Rusya'nın felç edilmesi.[10] Von Wangenheim, Parvus'u Berlin'e gönderdi ve Parvus 6 Mart 1915'te geldi ve Alman hükûmetine Rusya'da kitlesel siyasi grevlere hazırlık başlıklı 20 sayfalık bir plan sundu.[11]
Bazıları Parvus'un İsviçre'deyken Vladimir Lenin'e maddi destek sağladığını iddia ediyor. Ancak diğer yazarlar bu konuda şüpheci. Scharlau ve Zeman, Parvus'un biyografisinde, ikisi arasında hiçbir işbirliği olmadığı sonucuna varırlar ve "Lenin, Alman yardım teklifini reddetti." derler. Parvus'un banka hesabı, Mayıs 1915'te İsviçre'ye varışından 1917 Şubat Devrimi'ne kadar geçen sürede toplamda sadece 25.600 frank ödediğini gösterir. Alfred Erich Senn, Parvus'un İsviçre için büyük bir para olmadığı sonucuna varıyor.[12] Avusturya istihbaratı Parvus'un Paris'teki Rus göçmenlerin gazetelerine para verdiğini düşünüyordu. Ancak 1915'in başlarında Lenin ve diğer Paris göçmenleri için finansman kaynakları daha da netleşti ve daha fazla destek teklifini reddettiler. Harold Shukman, "fonların Lenin'in eline geçmediği açıkça ortadaydı" sonucuna vardı.[13]
Parvus, Lenin'e bahis oynadı, zira Lenin hem radikaldi hem de Çar'ın savaştaki düşmanı Almanya'nın sponsorluğunu kabul etmeye hazırdı. İkili Mayıs 1915'te Bern'de bir araya geldi ve örgütleri aracılığıyla işbirliği yapmayı kabul ettiler, ancak Lenin, Parvus'la kamuoyunda asla ilişkilendirilmemeye çok dikkat etti. Lenin'in 13 Nisan 1917'de Stockholm'de yaptığı ziyaret sırasında böyle bir görüşmenin gerçekleşmiş olabileceğine dair işaretler olmasına rağmen, ikisinin tekrar yüz yüze görüştüğünü gösteren kesin bir kanıt yoktur.[14]
Parvus, Lenin'in güvenini korumak için büyük bir gayretle çalıştı. Ancak Lenin, her iki adamın değişen rollerini, Parvus'un Alman istihbaratıyla olan ilişkisini ve Türkiye'de geçirdiği yıllardan ve milyoner bir girişimci olduktan sonra sosyalistler arasında artık saygı görmeyen eski müttefikiyle olan bağlantılarını gizlemek için onu uzak tuttu.[15] Alman istihbaratı, Parvus'un finansal ağını Kopenhag'daki offshore operasyonları aracılığıyla kurmuş ve Alman parasının, sahte finansal işlemler yoluyla Rusya'ya aktarılması için iletim hatları kurmuştu. Bu şirketlerin işlemlerinin büyük bir kısmı gerçekti, ancak bunlar Bolşeviklere para transferini örtbas etmeye yaradı. Bu strateji, savaş sırasında bu ülkelerde patlayan karaborsa için yetersiz kalan İskandinavya'daki zayıf ve aşırı yüklenmiş mali ve gümrük ofisleri tarafından uygulanabilir hale getirildi.
Bu finans ağının işlettiği paranın gerçekten Alman menşeli olup olmadığı hala tartışılıyor. Alexander Kerensky Hükûmeti'nin Ekim (Kasım) 1917'de yapılması planlanan bir duruşmaya hazırlık olarak yayınladığı deliller yakın zamanda yeniden incelendi ve ya kesin sonuçsuz ya da tamamen sahte olduğu bulundu.[16]
Parvus 12 Aralık 1924'te Berlin'de öldü. Cesedi yakılarak Berlin mezarlığına gömüldü.
Popüler kültürde
[değiştir | kaynağı değiştir]1974 yapımı BBC mini dizisi Fall of Eagles'da İngiliz aktör Michael Gough tarafından canlandırıldı ve dizi I. Dünya Savaşı öncesi tarihi konu alıyordu. Günter Lamprecht, Batı Alman televizyon filmi Ein Mann namens Parvus (1984)'ta başrolü oynadı. 1988 yılında Lenin... Tren filminde Parvus'u İngiliz aktör Timothy West canlandırdı. 2017 yapımı Payitaht: Abdülhamid adlı dizisinde Ermeni aktör Kevork Malikyan tarafından canlandırıldı.
Kaynakça ve notlar
[değiştir | kaynağı değiştir]
- ^ Son isminin Gelfant, Helfand, Helfant veya Helphand gibi değişik yazılışlarına rastlanır.
- ^ (Almanca) Scharlau, Winfried and Zeman, Zbynek A. Freibeuter der Revolution. Parvus-Helphand. Eine politische Biographie (Gebundene Ausgabe) Köln 1964 ASIN B0000BN7WQ (Alman-Rus-Türk Devrimci Sosyal Demokrat Parvus'un en önemli biyografisi) Ayrıca bkz. Zbynek Zeman, W.B. Scharlau Merchant of Revolution: Alexander Helphand, 1867-1924 Oxford University Press, 318 sayfa, 1965 ISBN 0192111620 ISBN 978-0192111623
- ^ Deutscher, Isaac (1954). The Prophet Armed, Trotsky:1879-1921. Londra: Oxford U.P. ss. 103-04.
- ^ Trotsky, Leon (1975). My Life: An Attempt at an Autobiography. Harmondsworth, Middlesex: Penguin. s. 172.
- ^ Day, Richard B.; Gaido, Daniel (2011). Witnesses to Permanent Revolution: The Documentary Record. Haymarket Books. ISBN 978-1608460892.
- ^ Pietro Zveteremich, Il grande Parvus, Milan, Garzanti, 1988, p. 117
- ^ Karaömerlioglu, Asim (November 2004). ""Helphand-Parvus and his impact on Turkish intellectual life"". Vol. 40, No. 6, pages 145-165. Middle Eastern Studies. 28 Ocak 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Aralık 2006.
- ^ Georgeon, François (1996). Türk Milliyetçiliğinin Kökenleri Yusuf Akçura (1876-1935). İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları. ss. 69-70. ISBN 975-333-058-8.
- ^ Галковский, Дмитрий (22 Haziran 2005). "Березовский – между Азефом и Парвусом (Berezovsky – between Azef and Parvus)" (Rusça). Деловая газета «Взгляд». 31 Aralık 2006 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Aralık 2006.
- ^ Schurer, Heinz (October 1959). "Alexander Helphand-Parvus—Russian Revolutionary and German Patriot". Russian Review. 18 (4): 313-331. doi:10.2307/126174.
- ^ Парвус, Александр (February 1915). "Подготовка массовой политической забастовки в России (A preparation of massive political strikes in Russia)" (Rusça). ХРОНОС. 29 Nisan 2006 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Aralık 2006.
- ^ Senn, Alfred Erich (1976). "The Myth of German Money during the First World War". Soviet Studies. 28 (1): 83-90. doi:10.1080/09668137608411043.
- ^ Harold Shukman, Lenin and the Russian Revolution, Putnam Pub Group, 1967
- ^ Hans Björkegren, Ryska posten: de ryska revolutionärerna i Norden 1906-1917 (in Swedish), 1985, Bonnier Fakta, Stockholm; we know that Parvus sent a number of messages to Lenin that day and tried to coax a meeting, and some sources suggest that such an encounter did in fact happen before Lenin went north and home
- ^ Michael Pearson, The Sealed Train, London, 1975, ch.4
- ^ Semion Lyandres Webarşiv şablonunda hata:
|url=value. Boş. The Bolsheviks' "German Gold" Revisited: An Inquiry into the 1917 Accusations
