İçeriğe atla

Asya çitası

Vikipedi, özgür ansiklopedi
(A. j. venaticus sayfasından yönlendirildi)
Asya çitası
Korunma durumu

Kritik tehlikede (IUCN 3.1)[1]
Biyolojik sınıflandırma Bu sınıflandırmayı düzenle
Âlem: Animalia
Şube: Chordata
Sınıf: Mammalia
Takım: Carnivora
Alt takım: Feliformia
Familya: Felidae
Alt familya: Felinae
Cins: Acinonyx
Tür: A. jubatus
Alt tür: A. j. venaticus
Üçlü adlandırma
Acinonyx jubatus venaticus
(Griffith, 1821)
A. j. venaticus dağılımı (yeşil)
Sinonimler [2]
A. j. venator Brookes, 1828
A. j. raddei (Hilzheimer, 1913)

Asya çitası (Acinonyx jubatus venaticus) ya da bilinen diğer adıyla İran çitası, günümüzde yalnızca İran'da yaşayan kritik tehlikedeki bir çita alt türüdür. Bir zamanlar Arap Yarımadası ve Yakın Doğu'dan Hazar bölgesi, Kızılkum Çölü ve Hindistan'a kadar uzanıyordu; ancak 20. yüzyılda bu bölgelerde soyu tükendi.[3][4][5]

Asya çitası, insan nüfus yoğunluğunun çok düşük olduğu İran'ın doğu-orta kurak bölgesindeki korunan alanlarda varlığını sürdürmektedir.[6] Aralık 2011 ile Kasım 2013 arasında, 14 farklı koruma alanında 84 birey görüldü ve fotokapan fotoğraflarından 82 birey tespit edildi.[7][8] Aralık 2017 itibarıyla, İran'ın merkezi platosunda 140.000 km2 (54.000 sq mi)'nin üzerine dağılmış üç alt popülasyonda 50'den az bireyin kaldığı düşünülmektedir.[9] Asya çitasının korunması konusunda uluslararası farkındalık yaratmak amacıyla, 2014 FIFA Dünya Kupası'nda İran millî futbol takımının formalarında bir illüstrasyon kullanıldı.[10]

Asya çitası, Afrika'daki çita popülasyonundan 32.000 ila 67.000 yıl önce ayrıldı.[11] Hindistan'daki İngiliz sömürge dönemlerinde, yaban antilopları avlamak için kullanmak üzere, Hint kraliyetleri tarafından çok sayıda esaret altında tutulanlardan türetilen av leoparı ismiyle anılmaktaydı.[12]

Taksonomi

[değiştir | kaynağı değiştir]

Felis venatica, Hindistan'dan bir yelesiz çitanın taslağına dayanılarak 1821'de Edward Griffith tarafından önerildi.[13] Griffith'in tanımı, asistanı Charles Hamilton Smith'in yardımıyla 1827'de Le Règne Animal'de yayımlandı.[14]

Acinonyx raddei, 1913'te Max Hilzheimer tarafından Orta Asya'daki Trans-Hazar çita popülasyonu için önerildi. Hilzheimer'ın tür örneği Türkmenistan'ın Merv kentinden gelmektedir.[15]

Evrimsel tarihi

[değiştir | kaynağı değiştir]

Çita alt türleri üzerinde yapılan beş yıllık bir filocoğrafik çalışmanın sonuçları, Asya ve Afrika çita popülasyonlarının 32.000 ila 67.000 yıl önce ayrıldığını ve genetik olarak farklı olduğunu göstermiştir. Dokuz ülkede mitokondriyal DNA'yı çıkarmak için 94 çita örneği vahşi, ele geçirilen, esir bireylerden ve müze örneklerinden toplandı. İran'daki nüfus, otokton monofiletik ve Asya alt türlerinin kalan son temsilcisi olarak kabul edilmektedir.[11]

Özellikleri

[değiştir | kaynağı değiştir]
Çita Kushki

Asya çitası, yanlarda, burnun önünde, gözlerin altında ve bacakların iç kısımlarında daha soluk olan devetüyü açık kahverengi bir kürke sahiptir. Küçük siyah benekler, baş ve ense üzerinde çizgiler halinde yer alır, ancak düzensiz olarak vücuda, bacaklara, pençelere ve kuyruğa dağılmış haldedir. Kuyruk ucunda siyah çizgiler vardır. Post ve yelesi, Afrika çita alt türlerinden daha kısadır.[16] Yetişkin bir Asya çitasının başı ve gövdesi 66-84 cm (26-33 in) uzunluğunda kuyruğu ile yaklaşık 112-135 cm (44-53 in) boyutlarındadır. Yaklaşık 34-54 kg (75-119 lb) ağırlığındadır. Erkekler dişilerden biraz daha büyüktür.

Çita, dünyadaki en hızlı kara hayvanıdır.[17] Daha önce, bir çitanın vücut ısısının, yüksek metabolik aktivite nedeniyle avlanma esnasında arttığı düşünülmekteydi.[18] Bir kovalamaca esnasında, bir çitanın vücudu kısa bir süre içerisinde, muhtemelen vücut sıcaklığını yükseltmek için depolanan glikolizden üretilen ısının büyük bir kısmı ile dinlenme halindekinden 60 kat daha fazla ısı üretebilir. Bu iddia, iki çitanın bir koşu bandında dakikalarca koştuğu, ancak doğal ortamlarda yapılan çalışmalarla çeliştiği ve bu da bir avlanma sırasında vücut ısısının nispeten aynı kaldığını gösteren deneylerden elde edilen verilerle desteklendi. 2013 yılında yapılan bir çalışmada, stres hipertermisi ve vücut sıcaklığında hafif bir artış olduğunu iddia etti.[19] Bir avlanmadan sonra, çitanın sinirliliği, yüksek sempatik sinir aktivitesi içeren ve vücut ısısını yükselten stres hipertermisine neden olabilir. Bir avlanmadan sonra, başka bir yırtıcının onu öldürme riski büyüktür ve çita tetikte ve streslidir.[20] Artan sempatik aktivite, çitanın vücudunu başka bir avcı yaklaştığında koşması için hazırlar. 2013 yılındaki bir çalışma, avını kovalamayan çitanın bile, av yakalandıktan sonra vücut sıcaklığında ve sempatik aktivitede bir artış yaşadığını gösterdi.[19]

Dağılım ve yaşam alanı

[değiştir | kaynağı değiştir]
İran'daki bir çita

Çita; açık topraklarda, küçük düzlüklerde, yarı çöl alanlarda ve av mevcudiyedinin olduğu diğer açık habitatlarda gelişir. Asya çitası, Kirman, Horasan, Simnan, Yezd, Tahran ve Merkezi vilayetlerinin bazı kısımları da dahil olmak üzere, İran'ın doğu yarısındaki Kebir Çölü çevresindeki çöl bölgelerinde yaşar. Birçoğu, Kavir Millî Parkı, Touran Ulusal Parkı, Bafq Koruma Alanı, Dar-e Anjir Yaban Hayatı Koruma Alanı ve Naybandan Doğal Yaşam Koruma Alanı'nda yaşamaktadır.[6]

1970'lerde İran'daki Asya çitası nüfusunun 11 korunan alanda yaklaşık 200 bireyden oluştuğu tahmin edilmekteydi. 1990'ların sonunda, nüfusun 50 ila 100 birey olduğu tahmin edilmekteydi.[21][22] 2001 ile 2012 yılları arasında 18 korunan alanda fotokapan ile yapılan araştırma çalışmalarında, 15-17 familyada toplam 82 birey kaydedildi ve tanımlandı. Bunlardan sadece altı birey üç yıldan uzun bir süre kaydedildi.

Bu dönemde kaçak avlanma, trafik kazaları ve doğal nedenlerden dolayı 42 çita hayatını kaybetti. Popülasyonları parçalanmıştır ve Simnan, Kuzey Horasan, Güney Horasan, Yezd, İsfahan ve Kirman vilayetlerinde yaşadıkları bilinmektedir.[8]

2018 yazında, İran'ın Simnan Eyaleti'ndeki Khar Millî Parkı'nda bir dişi çita ve dört yavru görüldü.[23]

Eski yaşam aralığı

[değiştir | kaynağı değiştir]
Maharajah Ramanuj Pratap Singh Deo, 1948'de Hindistan'da Madhya Pradeş eyaletindeki son çitalardan üçünü vurdu. Özel sekreteri bu fotoğrafı Journal of the Bombay Natural History Society'ye sundu.[24]

Asya çitası bir zamanlar Arap Yarımadası ve Yakın Doğu'dan İran, Kafkasya, Orta Asya, Afganistan ve Pakistan'dan Hindistan'a kadar uzanmaktaydı.[15][25][26]

Türkiye'deki nüfus, 19. yüzyılda zaten tükenmişti.[27] Irak'ta çita 1926'da Basra'nın batısındaki çölde kaydedildi. Son kayıt 1991'de yayınlandı ve bu çita bir araba tarafından öldürüldü. Sina Yarımadası'nda, 1946'da iki çitanın görüldüğü bildirildi. Arap yarımadasında, kuzey ve güneydoğu sınırlarında görüldü ve 1974'ten önce hem Suudi Arabistan'da hem de Kuveyt'te rapor edildi.[28] 1973'te Suudi Arabistan'ın kuzeyindeki Hail Bölgesi'nde iki çita öldürüldü.[29] Yemen'de bilinen son çita 1963 yılında Umman ile uluslararası sınırın yakınlarındaki Wadi Mitan'da görüldü. Umman'ın Zufar Dağları'nda, 1977'de Cibjat yakınlarında bir çita vuruldu.[28]

Orta Asya'da, çitaların ve avlarının kontrolsüz avlanması, kış mevsiminin şiddetli geçmesi ve otlakların tarım için kullanılan alanlara dönüştürülmesi, nüfusun azalmasına katkıda bulundu. 20. yüzyılın başlarında Orta Asya'daki aralık önemli ölçüde azaldı.[15] 1930'larda çitalar, Kazakistan ve Özbekistan'daki Ustyurt Yaylası ve Mangışlak Yarımadası ile Kopet Dağları'nın eteklerine ve Türkmenistan'ın güneyindeki İran ve Afganistan sınırındaki bir bölgeye hapsedildi. Tejen ve Murghab Nehirleri arasındaki bu bölgede bilinen son kayıt 1957'ye, Ustyurt platosunda Temmuz 1983'e ve Kopet Dağları'nda Kasım 1984'e kadar uzanmaktadır.[4] Batız Devlet Tabiatı Koruma Alanı görevlileri, bu bölgede 2014 yılına kadar bir çita görmediler; İran ve Türkmenistan arasındaki sınır çitinin dağılıma engel olacağı düşünülmektedir.[30]

Afganistan'daki pazarlarda, biri 1971'de ve diğeri 2006'da olmak üzere iki deri görüldü, ikincisi Samangan'dan rapor edildi.[31]

Hindistan'da ise Rajputana, Pencap, Sind ve Ganj'ın güneyinde, Bengal'den Dekan Yaylası'nın kuzey kesimindeki bölgelerde görüldü. Ayrıca Kaimur Bölgesi, Darrah ve Racastan'ın diğer çöl bölgelerinde ve Gucerat ve Orta Hindistan'ın bazı bölgelerinde de mevcuttu.[16] Ekber Şah, 16. yüzyılın ortalarında çitalarla tanıştı ve onları kara antilop, hint ceylanı ve dört boynuzlu antilobu yakalamak için kullandı. İddiaya göre saltanatı sırasında 1000 çitaya sahipti, ancak bu kadar çok hayvanın barınması ve her gün yeterli şekilde beslenmesi için gereken tesisin olmaması nedeniyle bu rakamın abartıldığı düşünülmektedir.[32] Doğal ortamında annelerinden avlanma becerilerini zaten öğrenmiş olan yetişkin çitaların, kraliyet avlarına yardım etmek için tutsak edilmesi, Hindistan'daki türlerin popülasyonunun düşmesindeki bir başka önemli neden olduğu iddia edilmektedir, çünkü esir hayvanlarda birden çok yavrunun doğduğu yalnızca bir kayıt mevcuttur. 20. yüzyılın başlarında, vahşi Asya çitaları Hindistan'da o kadar enderdi ki, 1918 ile 1945 arasında, Hint prensler çeşitli hayvanları avlamak için Afrika'dan çita ithal ettiler. Hindistan'ın son çitalarından üç tanesi 1948'de Maharajah Ramanuj Pratap Singh Deo tarafından vuruldu. 1951'de Çatisgarh'ın kuzeybatısındaki Koriya bölgesinde bir dişi görüldü.[24]

IUCN Kırmızı Listesinin 2015 güncellemesinde, Asya çitası Irak, Orta Asya, Afganistan, Pakistan ve Hindistan'da bölgesel olarak soyu tükenmiş olarak kabul edilmektedir.[33]

Ekoloji ve davranış

[değiştir | kaynağı değiştir]

Miandasht Yaban Hayatı Koruma Alanı'nda Ocak 2003 ile Mart 2006 arasında çitaların çoğu, gündüz vakti su yollarının yakınında görüldü. Bu gözlem çitaların avlarının olduğu zamanlarda daha çok aktif olduklarını gösterdi.[34]

2009 ve 2011 yılları arasında elde edilen fotokapan verileri, bazı çitaların uzun mesafeler kat etme eğiliminde olduğunu, bir dişinin yaklaşık 150 km (93 mi) uzaklıkta olan ve bir demiryolu ve iki karayolu ile geçilen iki koruma alanında kaydedildiğini göstermektedir. Üç erkek kardeş ve farklı bir yetişkin erkek, geniş ev menziline sahip olduklarını gösteren üç alanda kaydedildi.[35]

10. yüzyılın sonundan önce, koşulların farklı olduğu Güney Kafkasya'da, karaca ve yaban domuzu gibi toynaklı hayvanların sayısı, Asya aslanı ve çita gibi avcıları besleyecek kadar büyüktü. Ancak insan sayısının artması ve çevresel koşulların değişmesi sonucunda, toynaklıların sayısı azaldı, bu durum çita ve Asya aslanı gibi avcıları olumsuz etkiledi. Bunun yanında Hazar kaplanı 20. yüzyıla kadar o bölgede varlığını sürdürmeyi başardı, İran parsı hala orada görülmektedir. Çitanın 13. yüzyıla kadar Güney Kafkasya'da hayatta kalmış olabileceği tahmin edilmektedir (Vereshchagin, 1952; Avaliani, 1965).[15]

Üreme

[değiştir | kaynağı değiştir]
Dharvar'da Asya çitası yavruları, 1897

Dişilerin başarılı bir şekilde yetiştirdiklerine dair kanıtlar çok nadirdir. İran'da yapılan birkaç gözleme göre, yıl boyunca bir ila dört yavru doğurmaktadırlar. Nisan 2003'te, bir inde gözleri hala kapalı olan dört yavru bulundu. Kasım 2004'te, bir fotokapan ile yaklaşık 6-8 aylık bir yavru kaydedildi. Üreme başarısı avın mevcudiyetine bağlıdır.[34] Ocak 2008'de, yaklaşık 7-8 aylık bir erkek yavrusu bir koyun çobanından kurtarılarak esaret altına alındı.[36]

Ekim 2013'te, İran Yaban Hayatı Mirası Vakfından koruma uzmanları, Khar Turan Millî Parkı'nda dört yavrulu bir anneyi filme aldı.[37] Aralık 2014'te, aynı milli parkta dört çita görüldü ve fotokapanla fotoğraflandı.[38] Ocak 2015'te Miandasht Vahşi Yaşam Barınağı'nda diğer üç yetişkin Asya çitası ve yavrusuyla birlikte bir dişi görüldü.[39] O sırada 11 çita görülürken, bir ay sonra dört çita daha görüldü.[40] Temmuz 2015'te Khar Turan Millî Parkı'nda beş yetişkin çita ve üç yavru görüldü.[41]

Asya çita nüfusunun artmakta olduğu düşünülmektedir.[42] Aralık 2015'te, yakın zamanda 18 yeni Asya çitası yavrusunun doğduğu ve Pardisan Park'ta tutsak olan iki Asya çitasının doğum yapacağı bildirildi.[43]

Tehditler

[değiştir | kaynağı değiştir]
Babür imparatoru Ekber Şah, Hindistan'da tutsak edilen Asya çitalarıyla avlanmaka, yak. 1602

Asya çitası, 1996'dan beri IUCN Kırmızı Listesinde kritik tehlike sınıfında listelenmektedir. 1979 İran Devrimi'nin ardından, yaban hayatının korunması birkaç yıl boyunca kesintiye uğradı. Bozkırlarda silahlı araçlarla harekâtlar düzenlendi ve yerel halk çitaları ve av türlerini kontrolsüz bir şekilde avladı. Ceylan nüfusu birçok bölgede azaldı ve çitalar uzak dağlık habitatlara çekildi.[6][34]

Azalan ceylan sayısı, zulüm, arazilerin kullanım amaçlarının değişmesi, habitat bozulması ve parçalanması ve çölleşme gibi etmenler çita nüfusunun azalmasına katkıda bulundu.[21][44] Çita, antilopların avlanması ve çiftlik hayvanlarının aşırı otlatmasının bir sonucu olarak av kaybına uğramaktadır. Çobanların sürüleriyle birlikte av kaynaklarının olduğu bölgeye girerek onları uzaklaştırdılar.[45] Bir çoban motosikletiyle, iki yavrusu olan bir dişi çitayı, yavrulardan biri yorulup yere yığılıncaya kadar kovaladı. Düşen yavruyu yakaladı ve İran Çevre Bakanlığı memurları tarafından kurtarılıncaya kadar evinde iki hafta boyunca zincirle tuttu.[36]

Yaşam alanlarının yakınında madencilik ve yol yapımı da nüfusu tehdit etmektedir.[21] Orta ve doğu İran'da üç farklı bölgede, çitaların yaşam alanlarından kömür, bakır ve demir çıkartıldı. Korunan alanlar dışında kömür (Nayband) ve demir (Bafq) için iki bölgenin en büyük çita popülasyonuna sahip olduğu tahmin edilmektedir. Madenciliğin kendisi, nüfus için doğrudan bir tehdit oluşturmasa da; yol yapımı ve bunun sonucunda ortaya çıkan trafik, çitayı kaçak avcılar da dahil olmak üzere insanlar için erişilebilir hale getirmektedir. İran'ın Afganistan ve Pakistan'a olan sınır bölgeleri, yani Belucistan Eyaleti, İran'ın orta ve batı bölgelerinde faaliyet gösteren ve çitanın habitatından geçen silahlı kanun kaçakları ve afyon kaçakçıları için başlıca geçitlerdir. Çöl boyunca kontrolsüz avlanma, üç ülkenin hükûmetleri tarafından etkili bir şekilde kontrol edilememektedir.[21]

Çobanlar ve çitalar arasındaki çatışma, korunan alanların dışındaki nüfusu tehdit etmektedir. Birkaç çoban, çiftlik hayvanlarının kaybını önlemek amacıyla ya da ödül avcılığı, ticaret ve eğlence için çitaları öldürdü.[44] Bazı çobanlara, korunaklı alanlarda büyük mastif tipi köpekler eşlik etmektedir. Bu köpekler 2013 ile 2016 yılları arasında beş çitayı öldürdü.[46]

2007 ve 2011 yılları arasında, Yezd Eyaleti'ndeki transit bir yolda, araçların çarptığı 6 çita, 13 yırtıcı hayvan ve 12 İran ceylanı öldü.[47] 2001 ve 2014 yılları arasında meydana gelen trafik kazalarında en az 11 Asya çitası öldü.[7] İran'daki karayolu ağı, nüfus birimleri arasındaki bağlantıyı engellemesi sebebiyle küçük nüfus açısından çok yüksek bir risk oluşturmaktadır.[48] Bafq Koruma Alanı'nın içinden geçen bir yol yapımını durdurma çabaları başarısız oldu.[49]

Koruma çalışmaları

[değiştir | kaynağı değiştir]
Meraj Havayolları'na ait Airbus A300-600 uçağındaki İran çitası giydirmesi

Eylül 2001'de, İran Çevre Bakanlığı tarafından, Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı'nın Küresel Çevre Fonu, Doğal Hayatı Koruma Derneği (WCS), IUCN Kedi Uzman Grubu, Çita Koruma Fonu ve İran Çita Derneği işbirliğiyle "Asya Çitasının Korunması ve İlişkili Biyotası" projesi başlatıldı.[6]

WCS ve DoE personeli, Şubat 2007'de Asya çitalarına telemetri takmaya başladı. Kedilerin hareketleri GPS tasmaları kullanılarak izlendi.[50][51] Uluslararası yaptırımlar nedeniyle fotokapan gibi araçların elde edilememesi gibi bir takım zorluklar yaşandı.[37]

2003 yılında dokuz yaşında ölen Marita gibi birkaç öksüz yavru, esaret altında büyüdü. 2006'dan itibaren, öldüğü gün olan 30 Ağustos, halkı koruma programları hakkında bilgilendirmek için kullanılan "Çita Koruma Günü" oldu.[51][52][53][54]

2014 FIFA Dünya Kupası'nda İran millî futbol takımının forması[10]

2014 yılında, İran millî futbol takımının koruma çalışmalarına dikkat çekmek amacıyla 2014 FIFA Dünya Kupası ve 2015 AFC Asya Kupası'nda, Asya çitasının resimlerinin basılı olduğu formaları giyeceği açıklandı.[10] İran Şubat 2015'te, çita logosunun olduğu web arama motoru Yooz'u başlattı.[55] DoE Mayıs 2015'te, çita avlamanın cezasını 100 milyon tümene (yaklaşık $30.000) kadar beş katına çıkarmayı planladığını açıkladı.[56] Meraj Havayolları, Eylül 2015'te İran çitasının koruma çabalarını desteklemek için uçaklarında kullandığı yeni bir tasarımı tanıttı.[57] İranlı yetkililer, trafik kazalarında ölen çita sayısını azaltmak amacıyla vahşi yaşam geçitleri inşa etmeyi tartıştılar.[52]

Projeler

[değiştir | kaynağı değiştir]

Çobanlar için eğitim kursu: Bafq Koruma Alanı'nda on çitanın yaşadığı tahmin edilmektedir. İran Çita Topluluğuna (ICS) göre, çobanlar genellikle çitayı kurt, pars, çizgili sırtlan ve hatta karakulak ve yaban kedisi gibi benzer büyüklükteki diğer etoburlarla karıştırarak önemli bir hedef grup olarak kabul etmektedir. Çatışma değerlendirmesinin sonuçlarına dayanarak, hayvanların öldürülmesinin ana nedenleri olduğu için çitayı ve diğer etoburları nasıl tanımlayacaklarını öğrendikleri özel bir "Çoban Eğitim Kursu" 2007 yılında geliştirildi. Bu kurslar, UNDP/GEF, İran Çevre Bakanlığı, ICS ve bu bölgedeki beş ana köyün konseyleri arasındaki işbirliğinin bir sonucuydu.

Çita Dostları: Bölgedeki bir diğer teşvik ise, kısa bir eğitim kursu aldıktan sonra, insanları eğitebilen, çita etkinlikleri düzenleyebilen ve çita meselelerinde belirli köylere yönelik bilgi verici bir örnek haline gelen Çita Dostları'ndan oluşan genç çekirdek grupların oluşturulmasıydı. Bu gençler, çitalar ve diğer yaban hayatı koruma konularına artan ilgiyi ifade ettiler.

Ex-situ conservation: Asya çitasının artık neslinin tükendiği Hindistan, çitayı ülkeye yeniden getirmek için klonlamayı düşünmektedir.[58] Bağışçı ülke İran'ın projeye katılmaya istekli olduğu iddia edildi.[59] Ancak İran daha sonra, erkek ve dişi bir çitayı göndermeyi ya da uzmanların oradaki bir hayvanat bahçesinde tutulan bir çitadan doku örnekleri toplamasına izin vermeyi reddetti.[60] 2009'da Hindistan hükûmeti, çitaları Afrika'dan esir yetiştirme yoluyla ithal ederek yeniden getirmeyi düşündü.[61]

2014 yılında, bir Asya çitası ilk kez Buenos Aires Üniversitesi'nden bilim adamları tarafından klonlandı.[62] Embriyo doğmadı.[63]

Galeri

[değiştir | kaynağı değiştir]

Ayrıca bakınız

[değiştir | kaynağı değiştir]

Kaynakça

[değiştir | kaynağı değiştir]
  1. ^ Jowkar, H.; Hunter, L.; Ziaie, H.; Marker, L.; Breitenmoser-Würsten, C.; Durant, S. (2008). "Acinonyx jubatus ssp. venaticus". s. e.T220A13035342. 8 Ağustos 2018 tarihinde |arşiv-url= kullanmak için |url= gerekiyor (yardım) arşivlendi. 
  2. ^ Wozencraft, W.C. (2005). "Order Carnivora". Wilson, D.E.; Reeder, D.M (Ed.). Mammal Species of the World: A Taxonomic and Geographic Reference (3. bas.). Johns Hopkins University Press. s. 532. ISBN 978-0-8018-8221-0. OCLC 62265494. 
  3. ^ Nowell, K.; Jackson, P. (1996). "Cheetah Acinonyx jubatus Schreber, 1776". Wild Cats. Status Survey and Conservation Action Plan. IUCN/SSC Cat Specialist Group, Gland. ss. 41−44. 
  4. ^ a b Mallon, D. P. (2007). "Cheetahs in Central Asia: A historical summary" (PDF). Cat News (46): 4-7. 13 Haziran 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 16 Ocak 2021. 
  5. ^ Masseti, M. (2009). "Carnivores of Syria". Neubert, E.; Amr, Z.; Taiti, S.; Gümüs, B. (Ed.). Animal Biodiversity in the Middle East. Proceedings of the First Middle Eastern Biodiversity Congress, Aqaba, Jordan, 20–23 October 2008. ZooKeys 31. ss. 229-252. doi:10.3897/zookeys.31.170. 
  6. ^ a b c d Farhadinia, M.S. (2004). "The last stronghold: cheetah in Iran" (PDF). Cat News. Cilt 40. ss. 11-14. 21 Aralık 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 13 Ocak 2021. 
  7. ^ a b Farhadinia, M.S.; Eslami, M.; Hobeali, K.; Hosseini-Zavarei, F.; Gholikhani, N.; Tak Tehrani, A. (2014). Status of Asiatic cheetah in Iran: A country-scale assessment. Report to People’s Trust for Endangered Species. Tahran: Iranian Cheetah Society. 
  8. ^ a b Farhadinia, M.S.; Hunter, L.T.; Jourabchian, A.; Hosseini-Zavarei, F.; Akbari, H.; Ziaie, H.; Schaller, G.B.; Jowkar, H. (2017). "The critically endangered Asiatic cheetah Acinonyx jubatus venaticus in Iran: a review of recent distribution, and conservation status". Biodiversity and Conservation. 26 (5). ss. 1-20. doi:10.1007/s10531-017-1298-8. 
  9. ^ Khalatbari, L.; Jowkar, H.; Yusefi, G. H.; Brito, J. C.; Ostrowski, S. (2017). "The current status of Asiatic cheetah in Iran". Cat News. Cilt 66. ss. 10−13. 
  10. ^ a b c "FIFA confirms depiction of Asiatic Cheetah on Iran jersey". Persian Football. 1 Şubat 2014. 11 Kasım 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Ocak 2021. 
  11. ^ a b Charruau, P.; Fernandes, C.; Orozco-Terwengel, P.; Peters, J.; Hunter, L.; Ziaie, H.; Jourabchian, A.; Jowkar, H.; Schaller, G.; Ostrowski, S. (2011). "Phylogeography, genetic structure and population divergence time of cheetahs in Africa and Asia: evidence for long-term geographic isolates". Molecular Ecology. 20 (4): 706-724. doi:10.1111/j.1365-294X.2010.04986.x. PMC 3531615 $2. PMID 21214655. 
  12. ^ Lydekker, R. A. (1894). The Royal Natural History. Volume 1. London, New York: Frederick Warne & Company. 
  13. ^ Griffith, E. (1821). "Felis venatica". General and particular descriptions of the vertebrated animals, arranged conformably to the modern discoveries and improvements in zoology. Order Carnivora. Londra: Baldwin, Cradock and Joy. 
  14. ^ Hollister, N. (1911). "The nomenclature of the Cheetahs". Proceedings of the Biological Society of Washington. Cilt 24. ss. 225-226. 
  15. ^ a b c d Geptner, V. G., Sludskij, A. A. (1992) [1972]. "Cheetah, Pardus". Mlekopitajuščie Sovetskogo Soiuza. Moskva: Vysšaia Škola [Mammals of the Soviet Union. Volume II, Part 2. Carnivora (Hyaenas and Cats)]. Washington DC: Smithsonian Institution and the National Science Foundation. ss. 702-733. 
  16. ^ a b Pocock, R. I. (1939). "Acinonyx jubatus". The Fauna of British India, including Ceylon and Burma. Mammalia. – Volume 1. Londra: Taylor and Francis Ltd. ss. 324-330. 
  17. ^ Hildebrand, M. (1959). "Motions of the running cheetah and horse". Journal of Mammalogy. 40 (4): 481-495. doi:10.2307/1376265. JSTOR 1376265. 
  18. ^ Taylor, C. R.; Rowtree, V. J. (1973). "Temperature regulation and heat balance in running cheetahs: a strategy for sprinters?". American Journal of Physiology. 224 (4): 848-852. doi:10.1152/ajplegacy.1973.224.4.848. PMID 4698801. 
  19. ^ a b Hetem, R.; Mitchell, D.; de Witt, B. A.; Fick, L. G.; Meyer, L. C. R.; Maloney, S. K.; Fuller, A. (2013). "Cheetah do not abandon hunts because they overheat". Biology Letters. 9 (5): 1-5. doi:10.1098/rsbl.2013.0472. PMC 3971684 $2. PMID 23883578. 
  20. ^ Phillips, J. A. (1993). "Bone consumption by cheetahs at undisturbed kills: evidence for a lack of focal-palatine erosion". Journal of Mammalogy. 74 (2): 487-492. doi:10.2307/1382408. JSTOR 1382408. 
  21. ^ a b c d Asadi, H. (1997). The environmental limitations and future of the Asiatic cheetah in Iran. Unpublished project progress report (PDF). IUCN Iran. 26 Mayıs 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 16 Ocak 2021. 
  22. ^ Jourabchian, A.R., Farhadinia, M.S. (2008). Final report on Conservation of the Asiatic cheetah, its natural habitats and associated biota in Iran. Project Number IRA/00/G35 (GEF/UNDP/DoE), Tehran, Iran.
  23. ^ Tasnim News Agency (2018). "Family of Iranian Cheetahs Observed in Semnan Wildlife National Park (+Video)". Tasnim News Agency. 
  24. ^ a b Divyabhanusinh (1999). The End of a Trail: the Cheetah in India. Banyan Books, New Delhi. 
  25. ^ Qumsiyeh, M. B. (1996). "Genus Acinonyx Cheetah". Mammals of the Holy Land. Lubbock: Texas Tech University Press. ss. 157-159. ISBN 978-0896723641. 
  26. ^ Nowell, K., Jackson, P. (1996). "Asiatic cheetah" (PDF). Wild Cats: Status Survey and Conservation Action Plan. Gland, Switzerland: IUCN/SSC Cat Specialist Group. ss. 41-44. ISBN 978-2-8317-0045-8. 
  27. ^ Kryštufek, B.; Vohralík, V. (2001). Mammals of Turkey and Cyprus: Introduction, Checklist, Insectivora. Koper, Republic of Slovenia: Knjižnica Annales Majora. 
  28. ^ a b Harrison, D. L. (1968). "Genus Acinonyx Brookes, 1828" (PDF). The mammals of Arabia. Volume II: Carnivora, Artiodactyla, Hyracoidea. Londra: Ernest Benn Limited. ss. 308-313. 
  29. ^ Nader, I. A. (1989). "Rare and endangered mammals of Saudi Arabia" (PDF). Abu-Zinada, A. H.; Goriup, P. D.; Nader, I. A (Ed.). Wildlife conservation and development in Saudi Arabia: proceedings of the first symposium, Riyadh, February 1987. 3. Riyad: National Commission for Wildlife Conservation and Development Publishing. ss. 220-233. 
  30. ^ Kaczensky, P.; Linnell, J. D. C. (2014). Rapid assessment of the mammalian community of the Badhyz Ecosystem, Turkmenistan, October 2014. Trondheim, Norway: Norwegian Institute for Nature Research. 
  31. ^ Manati, A. R.; Nogge, G. (2008). "Cheetahs in Afghanistan" (PDF). Cat News (49): 18. 26 Ocak 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 16 Ocak 2021. 
  32. ^ Thapar, V.; Thapar, R.; Ansari, Y. (2013). Exotic Aliens: The Lion and the Cheetah in India. New Delhi: Aleph Book Company. 
  33. ^ Durant, S.; Mitchell, N.; Ipavec, A.; Groom, R. (2015). "Acinonyx jubatus". The IUCN Red List of Threatened Species. IUCN. s. e.T219A50649567. doi:10.2305/IUCN.UK.2015-4.RLTS.T219A50649567.en. 11 Ekim 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Ocak 2021. 
  34. ^ a b c Farhadinia, M.S. (2007). Ecology and conservation of the Asiatic cheetah in Miandasht Wildlife Refuge, Iran. Tahran: Iranian Cheetah Society. 
  35. ^ Farhadinia, M.S., Akbari, H., Mousavi, S.J., Eslami, M., Azizi, M., Shokouhi, J., Gholikhani, N. and Hosseini-Zavarei, F. (2013). "Exceptionally long movements of the Asiatic cheetah Acinonyx jubatus venaticus across multiple arid reserves in central Iran". Oryx. 47 (3). ss. 427-430. doi:10.1017/S0030605313000641. 
  36. ^ a b Jowkar, H., Ostrowski, S., Hunter, L. (2008). Asiatic Cheetah cub recovered from a poacher in Iran. Cat News 48: 13.
  37. ^ a b Dehghan, S. K. (23 Ekim 2013). "Cheetahs' Iranian revival cheers conservationists". TheGuardian.com. 13 Ocak 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Ocak 2021. 
  38. ^ "Camera traps capture 4 new Asiatic Cheetahs in Iran". Mehr News Agency. 28 Aralık 2014. 3 Ocak 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Ocak 2021. 
  39. ^ "Female Asiatic Cheetah, cub sighted in Miandasht". Mehr News Agency. 7 Ocak 2015. 17 Ocak 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Ocak 2021. 
  40. ^ "Female Asiatic cheetah, 3 cubs sighted in Turan National Park". mehrnews.com. 21 Ocak 2015. 7 Temmuz 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Temmuz 2015. 
  41. ^ "8 Asiatic cheetahs spotted in Shahroud". mehrnews.com. 3 Temmuz 2015. 4 Temmuz 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Temmuz 2015. 
  42. ^ "UNDP Iran releases Asiatic Cheetah PSA". ir.undp.org. 2015. 14 Ocak 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Haziran 2015. 
  43. ^ "Asiatic cheetah extinction trend reversed". Payvand Iran News. 7 Aralık 2015. 10 Aralık 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Aralık 2015. 
  44. ^ a b Rastegar, H. (2009). "Biodiversity of last Asiatic Cheetahs (Acinonyx jubatus venaticus) in Bafgh and Ariz Protected Area, Iran". Journal of Environmental Research and Development. 3 (3). ss. 639-644. 
  45. ^ Farhadinia, M.S.; Hosseini-Zavarei, F.; Nezami, B.; Harati, H.; Absalan, H.; Fabiano, E.; Marker, L. (2012). "Feeding ecology of the Asiatic cheetah Acinonyx jubatus venaticus in low prey habitats in northeastern Iran: Implications for effective conservation". Journal of Arid Environments. Cilt 87. ss. 206-211. doi:10.1016/j.jaridenv.2012.05.002. 
  46. ^ Croke, V. (2016). "Saving the desert Cheetahs of Iran". WBUR. 15 Ağustos 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Ocak 2021. 
  47. ^ Mohammadi, A. and Kaboli, M. (2016). Evaluating wildlife-vehicle collision hotspots using kernel-based estimation: a focus on the endangered Asiatic cheetah in central Iran. Human-Wildlife Interactions 10 (1): 103–109.
  48. ^ Moqanaki, E.M. and Cushman, S.A. (2017). "All roads lead to Iran: predicting landscape connectivity of the last stronghold for the critically endangered Asiatic cheetah". Animal Conservation. 20 (1). ss. 29-41. doi:10.1111/acv.12281. 
  49. ^ Niayesh, Umid (8 Kasım 2013). "Iranian Cheetahs remain endangered – expert (PHOTO) (VIDEO)". trend.az. 2 Temmuz 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Ocak 2021. 
  50. ^ Hunter, L., Jowkar, H., Ziaie, H., Schaller, G., Balme, G., Walzer, C., Ostrowski, S., Zahler, P., Robert-Charrue, N., Kashiri, K. and Christie, S. (2007). Conserving the Asiatic cheetah in Iran: launching the first radio-telemetry study. Cat News 46: 8–11.
  51. ^ a b Karimi, Nasser (26 June 2014). "Iran tries to save Asiatic cheetah from extinction". Associated Press. 11 Aralık 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  52. ^ a b Mostaghim, R.; Bengali, S. (29 Eylül 2016). "The world's fastest animal is in a race for survival in Iran". Los Angeles Times. 2 Aralık 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Ocak 2021. 
  53. ^ Rohani, Bijan (3 Eylül 2013). "Iranian Cheetah Conservation Day". Payvand. 12 Ocak 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Ocak 2021. 
  54. ^ "FIFA chief green-lights Iranian cheetah logo for Iran team jersey". Tehran Times. 9 Kasım 2013. 11 Kasım 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  55. ^ Sridharan, Vasudevan (16 Şubat 2015). "Iran launches own search engine Yooz to beat internet-related sanctions". International Business Times. 29 Ocak 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Ocak 2021. 
  56. ^ "Iran multiplies fines for poachers". Tehran Times. 25 Mayıs 2015. 17 Ocak 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Ocak 2021. 
  57. ^ "Efforts to save the Iranian cheetah take off!". euronews.com. 18 Eylül 2015. 11 Şubat 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Ocak 2021. 
  58. ^ Pros and Cons of inbreeding 18 Haziran 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. – See footnotes on page
  59. ^ Singh, L. (2003). Project to Clone Extinct Cheetah Gets a Boost 24 Haziran 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. www.cabi.org
  60. ^ "Mullas' regime says "No" to cloning of cheetah". 9 Temmuz 2005. 19 Kasım 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  61. ^ "Extinct in India, Cheetah may be imported". The Times of India. 8 Temmuz 2009. 17 Ocak 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Ocak 2021. 
  62. ^ Moro, L. N., Veraguas, D., Rodriguez-Alvarez, L., Hiriart, M. I., Buemo, C., Sestelo, A., & Salamone, D. (2015). 212 Interspecific Clonong and Embryo Aggregation influence the Expression of oct4, nanog, sox2, andcdx2 in Cheetah and Domestic Cat Blastocysts. Reproduction, Fertility and Development 27(1): 196–196.
  63. ^ Xiang, B. (2015). Argentine scientists clone endangered Asiatic Cheetahs for first time 6 Eylül 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Xinhua, english.news.cn

Dış bağlantılar

[değiştir | kaynağı değiştir]
Vikitür'de konuyla ilgili taksonomik bilgiler bulunur:
Wikimedia Commons'ta Asya çitası ile ilgili ortam dosyaları bulunmaktadır.
"https://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Asya_çitası&oldid=34176335" sayfasından alınmıştır