Aşınma çevrimi
Aşınma çevrimi, taze toprak yüzeyinin aşınma etkilerine uğramasıyla başlayan ve toprak ana tabakasına indirgenince sona eren olaylar toplamı.
William Morris Davis'in tanımlamasına göre, aşınma çevrimi, toprak yüzeyinin, dağ oluş hareketi sonucunda yükselmesiyle başlar ve genel taban düzeyine doğru eğimli, hafifçe engebeli bir alan (peneplen) ortaya çıkar. Bir yanardağın aşınma çevrimi, genellikle yan yüzeylerinin aşınmasıyla başlar ve konik patlamasıyla tamamlanır. Kıyılardaki aşınma çevrimi, deniz düzeyindeki yükselmeleri izler ve koylarla girintili çıkıntılı olan kıyı çizgisini düzleştirir.
Davis, 1880'lerde erozyon döngüsü modelini tasarladı.[1] 1900'e kadar tamamen gelişti, geniş beğeni topladı, ancak hiçbir zaman evrensel olarak kabul edilmedi.[2] Model erozyonun baskın süreç olduğu Dünya tarihinde olayları ve dönemleri incelemek için bir çerçeve sağlamıştır. Aynı zamanda model 19. yüzyılda Darwin'in evrim teorisiyle ortaya çıkan büyük evrimsel düşünceye iyi uyum sağlamaktadır.[3]
Model hızla yayıldı. 1901'de Hans Reusch modeli güney Norveç'in dalgalı platosunu açıklamak için kullandı.[4][5] Davis Walter Wråk'tan, kuzey İskandinav Dağları'nın kabartmasını incelemek için ve Borsu yüzeyini açıklamak için kullandı.[6] 1907 yılında B. Willis ve iş arkadaşları modeli kullanarak Çin'in topoğrafyasını cıkardı.[7]
Model
[değiştir | kaynağı değiştir]
Modelin yaratıcısı William Morris Davis, geçişi kademeli olan aşamalara ayırdı. Model yükselmiş bir manzara ile başlar. Daha sonra Davis, nehir insizyonunun manzarayı şekillendiren baskın süreç olduğu genç bir aşamayı tanımladı. Genç evre sırasında yaylalar ve vadi dipleri arasındaki yükseklik farkları hızla artar. Genç evre, vadi dipleri ve yaylalar arasındaki yükseklik farklılıklarının en büyük olduğu olgun bir evre tarafından takip edilir. Olgun evre eğimin düşüşünden başlayarak daha önemli bir durum haline gelir ve yaylalar, nehirlerin kesilmesinden daha hızlı bir şekilde yüksekliğini kaybeder ve etkili bir şekilde eğim azalır. En son aşamada erozyon uzun süre hareket ederek, manzara – orijinal yüksekliğe rağmen-yuvarlanan bir ovaya indirilir. Bu manzaraya bir peneplain denir ve genel düzeyde ayakta kalan Yükseklikleri içerebilir. Peneplaİn, ikinci bir erozyon döngüsüne başlayarak yükselebilir.[8]
Davis, tam bir döngünün özel bir durum olduğunu ve ilk yükselişin hızlı olması veya uzun bir sessizlik dönemi olmadığını kabul etti. Ancak, Davis genellikle manzaraları açıklamak için hızlı bir yükselme ve sessizlik yaklaşımı kullandı.[9] Bu, modelin hızlı ve epizodik tektonik yükselme varsaydığı anlamına gelir.[10] Modelin bir başka özelliği, eğimlerin düşüşle evrimleşmesidir, yani başlangıçta dik eğimler ardı ardına daha yumuşak eğimler oluşturan erozyon ile aşınır.[10] Modelin zayıf yönleri, doğada çoğunlukla teorik ve tümdengelimsel olması ve tektonik hareketlerin veya iklim değişikliğinin karmaşıklığını hesaba katmamış olmasıdır. Orijinal formdaki model, akan su ile erozyonun birincil öneme sahip olduğu varsayılan ılıman manzaralardaki rölyef gelişimini açıklamayı amaçlamaktadır.[11] Ancak erozyon döngüsü, modifikasyonlarla, kurak, buzul, kıyı, karstik ve çevre bölgeleri olarak genişletilmiştir.
Aşınma Döngüsünün Çeşitleri
[değiştir | kaynağı değiştir]| ÇEVRE | AYRINTILAR | |
|---|---|---|
| KURAK | Davis,1905 | Kurak iklimde aşınma döngüsünün başlangıcında, kıt yağış olayları sırasında malzemenin yıkandığı çok sayıda küçük havza vardır. Bir sonraki aşamada (genç aşama) vadiler gelişir ve bunlar tarafından yaylalar, nazik yamaçlar ve havzalar yaylalardan elde edilen materyalleri biriktirir. Olgun aşamada drenaj havzaları birleşir. Sonunda, arazinin rahatlama ve deflasyon boşluklarının çoğunu kaybettiği bir aşamaya ulaşılır ve drenaj sistemlerine müdahale ederek yerel sistemlere ayrılır. Tüm aşamalar boyunca kum ve toz rüzgarla diğer manzaralara ulaşabilir.[12] |
| KIYI | Johnson,1919 | Kıyı profilleri için alternatif modeller önerilmektedir: biri kıyı çıkma kıyı profilleri için, diğeri daldırma kıyı profilleri için. Tamamlayıcı bir model, farklı parçaların suya batma ve ortaya çıkma ihtimaline sahip olabilecek sahil hatlarına uygulanabilir.[13] |
| BUZUL | Davis, 1900 | Buzul aşınma döngüsü dağlık bölgelerle ilgilenir. Davis, olgun buzul manzaralarından daha gelişmiş bir şey olmadığını iddia etmektedir. Buzul aşınma döngüsü buzul öncesi bir manzara ile başlar. Zamanla vadi buzulları altta yatan kayayı farklı oranlarda aşındırır ve diğerlerinden daha yerleşmiş vadiler ve buzullar oluşturur. Zaman geçtikçe daha az yerleşmiş buzullar, daha yerleşmiş olanlarla aynı seviyeye ulaşırlar, çünkü bir buzul ne kadar derin aşınırsa, aşındırıcı gücü azalır. Olgun bir aşamada vadiler düz kenarlı oluklar oluşturur.[14] |
| KARSTİK | Cvijić, 1918 | Karstik bölgelerdeki aşınma döngüsünün üç aşaması vardır. İlk önce kırıkların üst kısımları çözülür, büyütülür ve su ile doldurulur. Yüzeyde normal akarsu vadileri gelişir, küçük polyeler olabilir. Daha sonra, bir karst sisteminin büyümesiyle suyun yeniden yönlendirilmesi, akarsu drenaj modelini düzensiz hale getirir, vadi dipleri büyük dolinler ve uvalalar geliştirir. Bu yeryüzü şekilleri birleştikçe uvalalar arasındaki sırtlar yavaş yavaş kaybolur. Eğer anakaya çözünmeyen kaya ile kaplıysa, yeraltı nehir sistemleri çözünmez kayaya ulaştığında normal akarsu vadileri yavaşça yeniden ortaya çıkacaktır. Sonunda çözünür kayalar sadece izole tepeler olarak görünür. Davis'in orijinal aşınma döngüsünün aksine, karstik bir peneplen oluşumuyla bitmez.[15] |
| PREGLASİYAL | Peltier,1950 | Periglasyal aşınma döngüsü, periferik olmayan bir manzara ile başlar. Anakayanın üzerinde yer alan kalıntının bir zamanlar periyodik kitle israfı, üst yamaçlarda ana kayayı ortaya çıkarır. Bu çıkıntılar daha sonra donma ayrışmasına maruz kalır, bu da yamaçların ana kaya alanlarının tabanında geniş blok alanları oluşturarak geri çekilmesini sağlar. Daha sonraki bir aşamada, toprak kayması zirveleri yıpratır ve topoğrafik düşükleri doldurur.[16] |
Tarihçe
[değiştir | kaynağı değiştir]
Greko-Romen dünyasında ve daha sonra Orta Çağ'da İslam dünyasında ve Avrupa'da döngüsel erozyon hakkında bazı fikirler vardı. Bununla birlikte, erozyon döngüsünün yaratıcısı William Morris Davis'in hemen etkileri 19. yüzyıl Amerikan kaşifleriydi. Amerikan İç Savaş'ının sona ermesi (1861-1865), batı Amerika Birleşik Devletlerinin keşfinin yeniden başlatılmasına yol açtı. Üç kaşif, John Wesley Powell, Clarence Edward Dutton ve Grove Karl Gilbert, karşılaştıkları manzaralarda ki jeomorfoloji ve jeoloji hakkında yazdılar. Davis, bu çalışmalardan, modeli oluşturmak için kullanılan birçok kavramı ödünç almıştır.[1]
Davis'in biyoloji alanındaki fikirlerden, özellikle de 19. yüzyılın sonlarında Amerika Birleşik Devletlerinde mevcut olan Neo-Lamarckian düşüncesinden etkilendiği iddia edildi. Davis'in bu Neo-Lamarkkian etkisinin bir kısmını eğitmeni Nathaniel Shaler'den aldığı düşünülmektedir. Erozyon döngüsünü şekillendirmiş olabilecek diğer biyolojik teoriler, her ikisi de Neo- Lamarkianizm ile bağlantılı olan ortogenez ve rekapitülasyon teorileridir. Darwin'in evrim teorisi Neo-Lamarckizm'e göre daha az etkili oldu. Bu fikirlerin etkisi, modellerin "değişim" yerine "evrim" kavramını istihdam etmesinde ima edilebilir ve bu da peyzaj ve yerşekillerinin değişiminin öngörülebilir bir yönünü ima eder.[17]
Ayrıca Bakınız
[değiştir | kaynağı değiştir]Kaynakça
[değiştir | kaynağı değiştir]- ^ a b Orme, Anthony R. (2007). "Davis Erozyon Döngüsünün Yükselişi ve Düşüşü: Prelude, Füg, Coda ve Sequel". Fiziki Coğrafya . 28 (6): 474-506. doi : 10.2747 / 0272-3646.28.6.474 .
- ^ Lidmar-Bergström, Karna . "erosionscykel" . Nationalencyklopedin(İsveççe). Cydonia Gelişimi
- ^ Flemal, Ronald C. (1971). "Davis Jeomorfoloji Sistemine Saldırı: Bir Özet": 3-13.
- ^ Gjessing, Sadece (1967). "Norveç'in Soluk Yüzeyi". Norsk Geografisk Tidsskrift . 21 (2): 69-132. doi : 10.1080 / 00291956708621854 .
- ^ Yeşil, Paul F .; Lidmar-Bergström, Karna; Japsen, Peter; Bonow, Johan M .; Chalmers, James A. (2013). "Stratigrafik peyzaj analizi, termokronoloji ve yüksek, pasif kıta kenarlarının epizodik gelişimi" . "Stratigrafik peyzaj analizi, termokronoloji ve yüksek, pasif kıta kenarlarının epizodik gelişimi" . Danimarka Jeoloji Araştırması ve Grönland Bülteni
- ^ Lidmar-Bergströrm, Karna (1996). "İsveç'te uzun vadeli morfotektonik evrim". Jeomorfoloji . Elsevier. 16 : 33–59. doi : 10.1016 / 0169-555X (95) 00083-H .
- ^ Jeomorfoloji . 295 : 393-405. Önlük kodu : 2017 Geomo.295..393L . doi : 10.1016 / j.geomorph.2017.07.024
- ^ Davis, William M. (1899). "Coğrafi Döngü". Coğrafi Dergi . 14 (5): 481-504. doi : 10.2307 / 1774538 . JSTOR 1774538 .
- ^ Chorley et al. 2005, pp. 737–738, 790
- ^ a b Goudie, A.S. (2004). "Cycle of erosion". In Goudie, A.S. (ed.). Encyclopedia of Geomorphology. Routledge. pp. 223–224.
- ^ Davis, William M. (1899). "The Geographical Cycle". The Geographical Journal. 14 (5): 481–504. doi:10.2307/1774538. JSTOR 1774538.
- ^ Davis, W.M. (1905). "The Geographical Cycle in an Arid Climate". The Journal of Geology. 13 (5): 381–407. Bibcode:1905JG.....13..381D. doi:10.1086/621241. hdl:2027/hvd.32044072251564.
- ^ Johnson, 199–228
- ^ Davis, William Morris (1972) [First published 1900]. "2 Glacial Erosion in France, Switzerland and Norway". In Embleton, Clifford (ed.). Glaciers and Glacial Erosion. pp. 38–69. doi:10.1007/978-1-349-15480-7. ISBN 978-1-349-15480-7.
- ^ Cvijić, Jovan (1918). "Hydrographie souterraine et évolution morphologique du Karst". Recueil des travaux de l'institut de géographie alpine (in French).
- ^ French, Hugh M. (2007). The Periglacial Environment (3rd ed.). John Wiley & Sons Ltd. pp. 244–246
- ^ Inkpen, Rob; Collier, Peter (2007). "Neo-Lamarkkiizm ve Davis'in erozyon döngüsü". Géomorfoloji . 13 (2): 113-124. doi : 10.4000 / jeomorfologie.902 .