İzmit Kâğıt ve Karton Fabrikası
İzmit Kâğıt ve Karton Fabrikaları, Türkiye Cumhuriyeti'nin ilk yıllarında yerli kâğıt üretimi için İzmit'te devlet tarafından kurulan, 70 yıl üretim yaptıktan sonra 2005'te kapanan sanayi kompleksi.
Ülkede 1930’larda başlayan devletçi sanayileşme sürecinde önemli rol oynayan kuruluş, bir düzineye yakın teknik, idari ve sosyal tesisten oluşur. Türkiye'nin ilk kâğıt mühendisi Mehmet Ali Kağıtçı'nın girişimleriyle Sümerbank bünyesinde kurulmuştur. Yerleşkedeki ilk fabrika 1934 -1936 arasında inşa edilmiş ve 18 Nisan 1939 günü Türkiye'in ilk yerli kağıdı bu fabrikada üretilmiştir.
İzmit Kâğıt ve Karton Fabrikaları 1955'ten itibaren SEKA İşletmelerine bağlandı. Çalışanların yoğun olarak örgütlendiği bir tesis olarak, 1970'li yıllardan itibaren Türkiye'de işçi haklarının gelişmesi ve kullanılmasında rol oynadı.
Üretimine 70 yıl devam ettikten sonra 2005'te tüm makine, arazi, teçhizat ve çalışanlarıyla birlikte İzmit Büyükşehir Belediyesi'ne devredildi. Arazisi Seka Park adıyla kent parkına; içindeki ilk fabrika binası SEKA Mehmed Ali Kağıtçı Müzesi adıyla bir sanayi mirası müzesine dönüştürülmüştür.
Arka plan
[değiştir | kaynağı değiştir]
Cumhuriyetin kurulduğu yıllarda Türkiye'ye kağıt ve karton, Orta Avrupa ülkelerinden geliyordu. Türkiye'de kağıt sanayini kurma ideali ile Avrupa'ya gidip öğrenim gören kimyager Mehmet Ali Bey, Türkiye'nin ilk kağıt mühendisi olarak yetişti ve 1927 yılı sonlarına doğru yurda döndü. Mehmet Ali Bey, gazetelerde yayımladığı yazılar ve verdiği konferanslarla Türkiye’de kağıt sanayi kurulmasının neden gerekli ve önemli olduğu ve bunun nasıl gerçekleşebileceği konusunda kamuoyunu bilgilendirdi. İktisat Vekaleti'nin isteği üzerine 1929'da bakanlığa bir rapor sundu. Yerli kağıt sanayii kurma konusundaki bu ilk girişim, 1929 İktisadi Bunalımının da etkisi ile kısa vadede sonuç yaratmadı.
1932'de İş Bankası Genel Müdürlüğü, hükûmete İzmit’te bir kağıt fabrikası kurmak istediğini bildirdi ancak Devlet Sanayi Ofisi kağıt sanayinin devletin yapacağı işler arasında olduğu gerekçesiyle bu talebi reddetti.[1] Tekel Bakanlığı'nın kendi ihtiyaçları için bir kağıt fabrikası kurma girişimi gündeme geldi ancak Türkiye’de bir kağıt fabrikasının mutlaka zarar edeceğine dair iddialardan ötürü bu fabrikanın yapımından vazgeçildi.[1] O sırada İş Bankası'nın yeni genel müdürü olan Celâl Bey, Mehmet Ali Bey’i Ankara'ya davet ederek kağıt fabrikası kurma hazırlıklarına başladı. İlk kâğıt fabrikasının yapım ihalesi Mart 1934'te Alman Voith firmasına verildi.[2]
1933 yılında Sümerbank'ın kurulması ve bir kağıt fabrikası kurulmasını içeren Birinci Beş Yıllık Sanayi Planı'nın 1934'te yürürlüğe konmasından sonra Türkiye’de kağıt sanayii kurmak ve geliştirmek görevi 8 Ocak 1934 tarihi itibarıyla Sümerbank’a verildi.
Tarihçe
[değiştir | kaynağı değiştir]
Kuruluş
[değiştir | kaynağı değiştir]Sümerbank'ın İzmit'te kuracağı kağıt fabrikası için hazırlıklar Mehmet Ali Kağıtçı tarafından yürütüldü. Alman Voith firması ile daha önce İş Bankası tarafından başlatılan görüşmeler sürdürüldü. ihaleyi sonuçlandıracak anlaşma 26 Mart 1934 tarihinde Ankara’da imzalandı.[1] Bu sözleşmeye göre Voith firması ekipmanların montajına Ekim ayında başlayacak; Sümerbank o tarihe kadar tesis binalarını hazır edecekti.[3] Süreçte bazı gecikmeler oldu; tesisin temeli 14 Ağustos 1934'te başbakan İsmet İnönü tarafından atıldı. İnönü, temel atma törenindeki konuşmasında "Temeli atılacak olan fabrika iktisadi hayatımızın mühim bir müessesi olacaktır.” dedi.
İnşaat kazısı sırasında Roma-Bizans dönemine ait çok sayıda arkeolojik eser ortaya çıktı. Bu eserler "Müze Dairesi" olarak adlandırılan bir yerde muhafaza edildi ve daha sonra İstanbul Arkeoloji Müzeleri'ne nakledildi.[1]
Fabrikanın ilk müdürü Mehmet Ali Kağıtçı oldu. İlk üretim 18 Nisan 1936'da saat 15:03'te gerçekleşti.[4] İlk kağıdın üretilmesini İzmit halkı büyük bir coşkuyla karşıladı; çıkan kağıdı görmek için İzmit hakından büyük bir kalabalık tesise geldi. Yerli kağıda yapılan ilk baskı 1935 yılı Sümerbank İdare Meclisi Raporu oldu.[1] O sene, Hâkimiyet-i Miliye gazetesinin 19 Mayıs özel eki de İzmit'ten gönderilen yerli kağıda basıldı.[5] Gazete Atatürk'e sunulduğunda kağıdı, "İşte medeniyet hamuru" sözleriyle niteledi. Fabrikanın resmî açılışı, 6 Kasım 1936'da İktisat Vekili Celal Bayar'ın katıldığı büyük bir tören ile yapıldı.
Fabrika ilk kurulduğunda, biri karton diğeri ise yazı ve baskı kağıdı üretebilen iki kağıt makinasından oluşuyordu. Yıllık üretim kapasitesi 11 bin ton idi. Fabrika ile birlikte yıllık 6.000 ton odun hamuru üreten Mihaniki Odun Hamuru Fabrikası ve atık kağıtlardan kağıt hamuru üreten Taşlı Değirmen bölümleri üretime başladı.[1]
Kuruluşu sırasında yerleşkeye "vazife evleri” diye anılan personel lojmanları da yapıldı. Zamanla memur-işçi konutları, işçi evleri, memur evleri gibi kontular inşa edildi.[6] Kuruluşundan itibaren spor, sosyal ve kültürel faaliyetleri, eğitim olanakları gibi pek çok alanda çalışanları ve İzmit halkı üzerinde önemli etkileri oldu.
Tesisin adı 1939 yılı itibarıyla "Sümerbank Selüloz Sanayi Müessesi" oldu. Bu tarihte 20 milyon liralık maddi varlığı ile ülkenin üçüncü büyük sanayi kuruluşu idi.[1] Birinci Kağıt Fabrikası II. Dünya Savaşı boyunca ülkedeki kağıt ihtiyacının yarıya yakınını karşıladı. Son Posta ve Cumhuriyet dışındakin gazeteler, kâğıt ihtiyacını İzmit Kâğıt Fabrikası’ndan karşıladı.[7]
İkinci kağıt ve selüloz fabrikası ancak savaştan sonra açılabildi. Sümerbank Selüloz Sanayi Müessesesi, iki kağıt fabrikası ile birlikte onlara ana madde sağlayan selüloz fabrikaları ile klor alkali fabrikasını, bu fabrikaların ihtiyaçlarını karşılayan kaolin, mihaniki hamur tesisleri, Sapanca ve Kilezdere su tesisatları, güç santralı, atölyeler ve fidanlık işletmesi gibi ikincil tesislerle birlikte büyük bir kompleks haline geldi.
Çok partili hayata geçişten sonra İzmit Kağıt ve Karton Fabrikaları'nda Kocaeli Selüloz Sanayi İşçileri Sendikası, Kâğıt-İş ve Selüloz-İş sendikaları kuruldu.
SEKA
[değiştir | kaynağı değiştir].jpg)
1955 yılında Türkiye Selüloz ve Kâğıt Fabrikaları İşletmesi Kanunu'nun yürürlüğe girmesi ile kısaca SEKA olarak bilinen ve merkezi İzmit olan Türkiye Selüloz ve Kâğıt Fabrikaları İşletmesi kuruldu. İzmit Kağıt Fabrikaları, Sümerbank’tan ayrı bir kamu iktisadi teşekkül olarak SEKA'ya bağlandı ve artık SEKA Kağıt ve Karton Fabrikası olarak anıldı.
Yerleşke 1955'ten sonra da genişlemeye devam etti. Yeni kooperatif evleri yapıldı. Kreş, sineme açıldı; SEKA Çocuk Dostları Derneği kuruldu.[6]
1970'li yıllarda SEKA'nın üretim miktarı büyük rakamlara ulaştı. 1980'li yıların ilk çeyreğinde üretim kapasitesi 1 milyon tonu buldu.[6] 1970'li yıllardan itibaren çalışanlar yoğun olarak örgütlendi.[6] 1970’erde, 1980’ler ve 1990’larda bir dizi grev, boykot ve lokavt gerçekleşti.
Özelleştirme girişimi, çalışanların direnişi ve kapanması
[değiştir | kaynağı değiştir]1997'de özelleştirilme kapsamına alındı. Özelleştirme Yüksek Kurulu, arazisinin otel alanı ve lüks konut yapılmak üzere belediyeye devrine karar verdi ancak çalışanlar ve Kocaeli halkı bu karara büyük tepki gösterdi. 1998’de fabrikaların üretim durduruldu ancak işçiler, fabrikanın çalışır durumda olduğunu göstermek için makineleri yeniden çalıştırarak kağıt üretimi yaptılar.[8] Fabrikada makineler işçiler tarafından yeniden çalıştırıldı, kâğıt üretimi yapıldı. İşçilerin üretimlerini memurlar sattı. 33 günlük direniş ülke gündeminde önemli yer buldu. Bu tepkiler üzerine özelleştirme işlemi iptal edildi.
Özelleştirme kapsamında alınmasından sonra 2004 yılına kadar SEKA’ya hiçbir yatırım yapılmadı, işçi sayısı 734'e düştü. 2004 sonunda yeniden fabrikaların kapatılması gündeme geldi. İşçiler ve aileleri, her gün Büyükşehir Belediyesi önüne yürüyüş yaptı, 8 Ocak 2005'te kent merkezinde büyük bir miting düzenledi.[8] 19 Ocak 2005'te fabrikaya kapanan işçiler 51 gün boyunca çıkmadı. Kapatılmaya karşı işçilerin direnişi ülke gündeminde önemli yer edindi ve işletmenin belediyeye devredilmesiyle sonuçlandı. 10 Mart 2005'te imzalanan protokol ile işletme, arazi, açık alan ve rekreasyon alanı yapılmak üzere belediye devredildi.[8] Devir sırasındaki personelden memur olanlar çeşitli kuramlarda ve işçi olanlarda Büyükşehir Belediyesi'nde istihdam edildiler.[9]
Kağıtspor Kulübü
[değiştir | kaynağı değiştir]Fabrika bünyesinde 1937 yılında Mehmed Ali Kağıtçı tarafından İzmit'in ilk spor kulübü olan Kağıtspor Kulübü açıldı. 1938 yılında kurulan kadın kürek takımı, Türkiye'nin ilk kadın kürek takımı idi.
Kağıtspor 1940'ta Balkan Atletizm Şampiyonası'nda Galip Yaman’ın üçüncülüğü ile adını duyurmaya başladı. 1950'li yılların başından itibaren özellikle güreş ve boksta çok başarılı oldu. Serbest stil güreşçisi Hasan Gemici, 1951 Akdeniz Oyunları Şampiyonu ve 1952 Helsinki Olimpiyatları’nda 52 kiloda şampiyon oldu. Osman Kambur ise 68 kiloda on kez Türkiye şampiyonluğu elde etti.
Kulüp, 2004 yılında Kocaeli Büyükşehir Belediye spor kulübü ile birleşerek Kocaeli Büyükşehir Belediye Kağıtspor Kulübü adını almıştır.[10]
Kaynakça
[değiştir | kaynağı değiştir]- ^ a b c d e f g Turgay, Feyza (2021). "Erken Cumhuriyet Döneminde İzmit SEKA fabrikasında emek rejim". Kocaeli Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü doktora tezi.
- ^ İtez, Özüm (23 Şubat 2017). "Seka Kağıt Müzesi ve Kocaeli Bilim Merkezi". Arkitera. 9 Eylül 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Kasım 2024.
- ^ "Kağıt Üreticileri - Genç Cumhuriyetin İlk Kağıt Fabrikası Temini Tanıdık Bir Tedarikçiden!". kagitureticileri.com. 15 Haziran 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Kasım 2024.
- ^ Davutoğlu, Hüseyin (18 Nisan 2024). "İzmit o günden sonra bir daha aynı İzmit olmadı!". Kocaeli Koz. 19 Mayıs 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Kasım 2024.
- ^ Aydınlık (28 Ağustos 2018). "Atatürk'e göre Medeniyet Hamuru!". Aydınlık. Erişim tarihi: 6 Kasım 2024.
- ^ a b c d Unat, Kadri (17 Ekim 2022). "SEKA (Türkiye Selüloz ve Kâğıt Fabrikaları İşletmesi)". Atatürk Ansiklopedisi. 22 Kasım 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Kasım 2024.
- ^ Yılmaz Genç, Sema (12 Şubat 2021). "İzmit Kağıt ve Karton Fabrikası". Atatürk Ansiklopedisi. 17 Eylül 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Kasım 2024.
- ^ a b c Erkan, Arzu (12 Temmuz 2017). "Bir fabrika iki direniş". Yeni E. 22 Temmuz 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Kasım 2024.
- ^ "İşte Seka'daki o emsalsiz direniş." Kocaeli Koz. 19 Aralık 2017. 26 Ocak 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Kasım 2024.
- ^ "Kocaeli Büyükşehir Belediyesi Kağıt Spor Kulübü". www.kbbkspor.com. 20 Mayıs 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Kasım 2024.
Dış bağlantılar
[değiştir | kaynağı değiştir]- Medeniyet Hamuru (kısa film), Karton Ambalaj Sanayicileri Derneği, 2024.