İtelmence
| Itelmen | |
|---|---|
| Batı Kamçatkaca | |
| итэнмэн Itənmən | |
| Bölge | Kamçatka Yarımadası |
| Etnisite | İtelmenler |
| Konuşan sayısı | 82 (2010 sayımı)[1] |
| Dil ailesi | |
| Yazı sistemi | Kiril Alfabesi |
| Dil kodları | |
| ISO 639-3 | itl IPA |
| Glottolog | itel1242[2] |
İtelmence veya daha önce Batı Kamçatkaca olarak bilinen Batı İtelmence, Kamçatka Yarımadası'nın batı kıyısında konuşulan Çukçi-Kamçatka ailesinin bir dilidir. 1993'te Koryak Okrug'un güneybatısındaki birkaç yerleşim yerinde, ana dili çoğunlukla yaşlı nüfusun konuştuğu yüz kişiden az konuşmacı kaldı. 2002 nüfus sayımında, neredeyse tamamı sadece Rusça konuşan 3.180 etnik İtelmen saydı. Bununla birlikte, dili canlandırma girişimleri vardır ve bölgedeki bazı okullarda öğretilmektedir.
(Batı) İtelmence, hayatta kalan tek Kamçatka dilidir. Sedanka ve Xajrjuzovo (Ukä) olmak üzere iki lehçesi vardır.
Geçmiş
[değiştir | kaynağı değiştir]Başlangıçta Kamçatka dilleri Kamçatka'da ve muhtemelen kuzey Kuril Adaları'nda da konuşuluyordu. Kamçatka'yı ilhak eden ve bölgede askeri üsler kuran Vladimir Atlasov, 1697'de yaklaşık 20.000 etnik İtelmen olduğunu tahmin ediyordu. İtelmen dili ve kültürünün ilk ayrıntılı tanımını veren kaşif Stepan Krasheninnikov, üç ana diyalekt belirledi, ancak tüm İtelmenlerin birbirini anlayabildiğini açıkladı.
Atlasov zamanından itibaren Rus kürk tüccarları bölgeye yerleşmeye başladı. Rus hakimiyetine isyan eden Kazaklar ve İtelmenler arasında sık sık çatışmalar oluyordu. Birçok İtelmen zorla Hristiyanlığa inandırıldı ve on dokuzuncu yüzyılın başlarında tüm İtelmenler Rus isimlerini benimsemeye zorlandı. Rus yerleşimcilerle yapılan evlilikler, izleri şu anda Kamçatka'da konuşulan Rus ağzında kalan Kamçadal olarak bilinen bir kırma dilin (İng:creole) gelişmesine yol açtı.
Sovyet döneminde, İtelmen toplulukları zorla göç ettirildikçe ve çocuklar Rusça konuşmaları gereken yatılı okullara gönderildikçe özümlenme (asimilasyon) süreci yoğunlaştı. 1930'ların sonunda tüm okullarda eğitim dili Rusça idi ve çocuklar ana dilleri olarak Rusça konuşarak büyüdüler.
Ancak İtelmence ilk kez bu dönemde yazılmıştır. 1930'da Kuzey Sibirya'nın tüm ana dilleri için Latin temelli bir alfabe tasarlandı ve 1932'de 27 harfli bir İtelmen alfabesi oluşturuldu. 1930'larda bu alfabede birkaç ders kitabı yazıldı, ancak kısa sürede kullanımı bırakıldı. Daha yakın zamanlarda, 1986 yılında tasarlanan ve 32 harften oluşan Kiril temelli bir alfabe kullanıldı.
Şu anki durum
[değiştir | kaynağı değiştir]İtelmence şu anda tehlike altında ve çoğu konuşmacı altmış yaşın üzerinde ve dağınık topluluklarda yaşıyor. Ancak dili canlandırmak için bir hareket var ve eğitim materyalleri geliştiriliyor. Modern İtelmence sözcük, fonolojik ve dilbilgisi olarak Rusçadan büyük ölçüde etkilenmiştir.
Fonoloji (sesbilim)
[değiştir | kaynağı değiştir]![[icon]](/wiki/Dosya:Wiki_letter_w_cropped.svg){kind=small} | Bu alt başlığın genişletilmesi gerekiyor. Sayfayı düzenleyerek yardımcı olabilirsiniz. |
Sınıflandırma
[değiştir | kaynağı değiştir]İtelmence'nin türeyimsel olarak nereye ait olduğu konusunda iki bakış açısı vardır. İlk teoriye göre, Itelmence ve Çukotkaca ortak bir ön-dilden gelmektedir; İtelmence'nin her düzeyde fark edilen keskin farklılıkları, diğer dillerin yoğun etkisinde kalmasıyla açıklanmaktadır. İtelmenlerin Çukotko-Kamçatka dili olmayan farklı bir dili benimsediği öne sürülüyor.[3] İkinci teoriye göre, İtelmence diğer Çukotko-Kamçatka dilleri ile bağlantılı değildir; ortak unsurlar temastan kaynaklanmaktadır.[4]
Temel İtelmence dağarcığının Çukotkaca ile ilk karşılaştırmaları, kelime dağarcığının yalnızca üçte birinin aynı kökenli olduğunu gösteriyor. Bu sonuç, Çukotko-Kamçatka dilleriyle karşılaştırmalı fonetiklerinin eksikliğinden dolayı bir başlangıç niteliğindedir. Arends vd. (1995) İtelmence'nin Çukotkaca morfolojisi ve muhtemelen Gilyak veya Vakaş dilleri ile bağlantılı ayrı bir dilden dağarcığa sahip karışık bir dil olduğunu belirtir.[5] Böylece İtelmence, bir Çukotko-Kamçatka dilinin ve Gilyak/Vakaş'ın bir kırma dili (İng:creole) olacaktı, tıpkı Kamçadalca'nın İtelmence ve Rusça'nın kırma dili olması gibi. Ancak Fortescue (2005), Çukotko-Kamçatka ön-dilini kısmen yeniden yapılandırdı. Kamçatka dillerine bakın.
Morfoloji üzerinde dış etki
[değiştir | kaynağı değiştir] | Bu alt başlığın genişletilmesi gerekiyor. Sayfayı düzenleyerek yardımcı olabilirsiniz. |
Sözdizim
[değiştir | kaynağı değiştir]İtelmen dili eklemeli bir dildir, isimler ve fiiller için ekler içerir ve eklerinin çoğu sonektir.
Temel kelime sırası özne-nesne-fiildir, sayılar ve belirteçler niteledikleri isimden önce gelir, ancak sıfatlar niteledikleri isimden önce veya sonra yerleştirilebilir.[6]
Yazım
[değiştir | kaynağı değiştir]İtelmence ölçütlendirilmemiştir ve ayırt edici bir yazınsal çeşidi yoktur. İtelmen mitolojisinin yeniden anlatımı (İng:retelling) Krasheninnikov tarafından Rusça olarak yazılmıştır. Halk dili (Batı dilinde sadece 20. yüzyıla ait kayıtlar günümüze ulaşmıştır) konuşma diline göre özel nitelikler göstermemektedir.
Latin yazıbirimlerine dayalı yazı 1932'de tanıtıldı (bir abece kitabı ve aritmetik ders kitabı yayınlandı). 1932'deki abece kitabından (etnograf Elizabeth Porfirevna Orlova tarafından yazılmış ve bir grup İtelmen öğrencisi tarafından ortaklaşa yapılmıştır) öğretim birkaç yıl sürdü; ancak 1930'ların sonunda "Kuzey" dillerinin abeceleri Kiril abecesine dönüştürüldükten sonra İtelmence yazım kaldırıldı. İtelmence yeniden yazılmamış bir dil oldu ve neredeyse yarım asır boyunca bu şekilde kaldı.
| А а | B b | C c | D d | E e | F f | G g | H h |
| I i | Ь ь | J j | K k | L l | Ł ł | M m | N n |
| Ŋ ŋ | O o | P p | Q q | R r | S s | T t | U u |
| W w | X x | Z z |
Modern İtelmen abecesi 1984'te Kiril temelli oluşturuldu ve 1988'de Rusya Eğitim Bakanlığı tarafından onaylandı. 1988'de ikinci bir İtelmen abece kitabı oluşturuldu. Bir İtelmence-Rusça/Rusça-İtelmence sözlüğü ve ikinci sınıf ders kitabı da yayınlandı. 1993 yılında İtelmen abece kitabı yeniden yayınlandı. İtelmence ilkokul sınıflarında ders olarak öğretildi, ancak öğretmenler öğrenciler gibi dili konuşamamaktaydı. 2002'de İtelmence'de Luka İncili'nin bir çevirisi yayınlandı. Tüm bu eserler Güney diyalektinde yayınlandı.
| А а | Ӑ ӑ | Б б | В в | Г г | Д д | Е е | Ё ё |
| Ж ж | З з | И и | Й й | К к | К’ к’ | Ӄ ӄ | Ӄ’ ӄ’ |
| Л л | Љ љ | Ԯ ԯ (Ӆ ӆ) | М м | Н н | Њ њ | Ӈ ӈ | О о |
| О̆ о̆ | П п | П’ п’ | Р р | С с | Т т | Т’ т’ | У у |
| Ў ў | Ф ф | Х х | Ӽ ӽ | Ц ц | Ч ч | Ч’ ч’ | Ш ш |
| Щ щ | Ъ ъ | Ы ы | Ь ь | Ә ә | Э э | Ю ю | Я я |
Eğitim çalışmalarında derinleşme işareti (˚) ve gırtlaksı dur işareti (ʼ) de kullanılır. Öğretimsel olarak yayınlanan dizide Ă ă, Ŏ ŏ, Ў ў işaretleri ayrı harfler olarak kabul edilmez. Ayrıca birçok yayında "Ԯ ԯ (Ӆ ӆ)" ve "Ҳ ҳ" harflerinin yerine "Ԓ ԓ" ve "Ӽ ӽ" kullanılmıştır (örneğin İtelmen Tarihi Etnografik El Kitabı, Krasnodar, 2005).
Düzenli olarak İtelmence'de eserler yayınlayan Native of Kamchatka gazetesi, 'Ă ă, Ŏ ŏ, Ў ў harflerini değil, derinleştirme işaretini (˚) kullanıyor.
Bibliyografya
[değiştir | kaynağı değiştir]- Volodin, Aleksandr P. (1976). Itel’menskij jazyk. Leningrad: Izd. Nauka.
- Volodin, Aleksandr P. & Klavdija N. Chalojmova. (1989). Slovar’ itel’mensko-russkij i russko-itel’menskij. Leningrad: Prosveščenie. 5-09-000106-5.
Daha fazla
[değiştir | kaynağı değiştir]- Bobaljik, Jonathan David. (2006). "Itelmen Reduplication: Edge-In Association and Lexical Stratification". Journal of Linguistics. 42, no. 1: 1-23.
- Bobaljik, Jonathan David, and Wurmbrand, Susi (2002). Notes on Agreement in Itelmen 28 Ocak 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Linguistic Discovery 1 (1). doi:10.1349/PS1.1537-0852.A.21.
- Dürr, Michael, Erich Kasten, and Klavdiya Khaloimova (2001). Itelmen language and culture. Münster [etc.]: Waxmann.
- Ono, Čikako, and Mėgumi Kurėbito (2003). "Tematičeskij slovarʹ i razgovornik severnogo (sedankinskogo) dialekta itelʹmenskogo jazyka" ("A lexicon of words and conversation phrases for the Itelmen northern dialect"). Endangered languages of the Pacific Rim, Series A2. Osaka: ELPR.
- Stefan Georg; Volodin, Alexander P. (1999). Die itelmenische Sprache. Wiesbaden: Harrassowitz. ISBN 3-447-04115-3.
Kaynakça
[değiştir | kaynağı değiştir]- ^ "Arşivlenmiş kopya". 4 Mart 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Ocak 2021.
- ^ Hammarström, Harald; Forkel, Robert; Haspelmath, Martin, (Ed.) (2017). "Batı Itelmen". Glottolog 3.0. Jena, Germany: Max Planck Institute for the Science of Human History.
- ^ V. G. Bogoraz, V. I. Jochelson, P. Y. Skorik
- ^ D. Wort, A. P. Volodin, A. S. Asinovsky
- ^ Arends, Muysken, & Smith (1995), Pidgins and Creoles: An Introduction
- ^ "Arşivlenmiş kopya". 28 Kasım 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Ocak 2021.
- ^ "The Writing of American History in America, From 1884 to 1934<xref ref-type="fn" rid="fn1">1</xref>". The American Historical Review. Nisan 1935. doi:10.1086/ahr/40.3.439. ISSN 1937-5239.
- ^ K. N. Khaloymova. Itenmen'in Krvel'kh'atas 2. Saint Petersburg, 2001.
