İçeriğe atla

İnsan ekolokasyonu

Vikipedi, özgür ansiklopedi

İnsan ekolokasyonu insanların cisimlerden gelen yankıları hissedip o cisimleri tespit etmesini sağlayan bir kabiliyettir. Kendini ekolokasyonda geliştirmiş insanlar; beyaz baston, ayak sesleri veya ağızla yapılan seslerle ses dalgası yaratarak ve bu dalgaların yakınlardaki cisimlerden yansımasını dinleyerek, o cisimlerin boyut ve yerini saptayabilirler. Bu kabiliyet bazı kör insanlar tarafından akustik yol bulma veya çevrede görselden ziyade işitsel duyularla gezinmelerini sağlamak için kullanılır. Prensipte yarasa, balina gibi hayvanların ekolokasyonuyla aynı mantıkla işlemektedir.

Arka plan

[değiştir | kaynağı değiştir]

İnsan ekolokasyonu 1950'lerden beri bilinmekte ve çalışılmaktadır.[1] Daha önceden, insan ekolokasyonu "yüzsel görüntü(facial vision)" olarak tanımlanmaktaydı.[2][3][4] İnsan ve hayvan ekolokasyonu en erken 1959 daki bir kitapta incelendi.[5] Ayrıca bakınız White, et al., (1970)[6]

Çalışma biçimi

[değiştir | kaynağı değiştir]

Görsel ve duyusal algılar, yansıyan dalga ve enerjileri anlama sürecinde birbirine bağlantılıdır. Görme süreci ışık dalgalarının bir kaynaktan çıkıp, çevredeki yüzeylere çarptıktan sonra göze girmesidir. Benzer olarak, duyusal sistemin sürecide ses dalgalarının bir kaynaktan çıkıp, çevredeki cisimlere çarptıktan sonra kulağımıza gelmesidir. İki sitemde çevre hakkında, aldıkları yansıyan enerjinin karmaşık desenleri yorumlayarak, çevre hakkında büyük bilgi elde ederler. Ses sürecindeki yansıyan enerjilere "yankı" denir.

Yankılar ve diğer seslerle, ışıkla birçok açıdan karşılaştırılabilir çevresel bilgi iletebilir.[7] Yankılarla, kör insanlar en uzun beyaz çubuğun bile alanından daha uzak mesafelerdeki cisimler hakkında detaylı bilgi elde etmektedirler. Yankılar cisimlerin dizilişi, çıkıntılar, girintiler, duvarlar, koridorlar, direkler, yükselen çıkıntı ve basamaklar, yayalar, yangın muslukları, park etmiş veya hareket halindeki araçlar, ağaçlar ve diğer bitki örtüleri gibi çevresel özellikleri anlamayı mümkün kılmaktadır. Yankılar cisimlerin yeri, boyutu ve hatta yoğunlukları hakkında detaylı bilgi sunmaktadır. Yer, gözlemleyene olan uzaklık (sağ/sol, öde/arkada gibi), boyut ise yükseklik (kısa/uzun), genişliği (ince/kalın) ve yoğunluk cismin sertliği (hangi malzemeden yapıldığı) olarak tanımlanabilir.

Bu niteliklerin ilişkilerini anlayarak, bir veya birden çok cismin doğası hakkında bilgi algılanabilir. Örneğin, bir cisim uzun ve ince ise direkt olarak tanımlanabilir. Uzun, alt tarafları ince ama üst tarafları kalın ise ağaç olabilir. Uzun ve çok kalın bir cisim bina veya duvar, kısa ve kalınsa kaldırım, yakınlarda kısa ve uzaklaştıkça yükselen bir şeyde merdiven olabilir. Yoğunluğun farkında olma bu bilgilere daha fazla detay ve zenginlik ekleyebilir. Kısa ve sert bir cisim masa, kısa ve seyrek bir cisim çalı veya uzun, kalın ve seyrekse çit olarak belirlenebilir.[8] "Olağanüstü İnsanlar(Extraordinary People)" belgesel serisinde gösterildiği gibi ekolokasyon, açık/kapalı pixel derinliğini hissederek, video oyunu oynamak için kullanılabilmektedir.[9][ölü/kırık bağlantı]

Körlerdeki ekolokasyonun nöral substartları

[değiştir | kaynağı değiştir]
Ekolatörün yankıyla alaklalı beyin aktivitesi (sol tarafta gösterilmektedir) Aynı yankıları dinleyen görebilen bir insanda hiçbir aktivite yok (sağ tarafta gösterilmektedir)

Bazı kör insanlar ağızlarından çıkardıkları seslerin yansımasını dinleyerek sessiz cisimleri tanımlayabilirler. Ekolokasyon sırasında beynin 'görsel' kısmının işlediği uzmanlar tarafından yakın zamanda kanıtlanmıştır.[10][11] Araştırmacılar ekolokatör dışarıda araba, direk ve ağaç gibi cisimleri tanımaya çalışırken, ekolokatörün çıkardığı sesleri ve geri dönen zayıf yankıları kaydetmek için ekolokatörün kulaklarına küçük mikrofonlar yerleştirdiler. Araştırmacılar daha sonra kaydedilmiş sesleri tekrar oynatırken fonksiyonel manyetik rezonans görüntüleme (functional magnetic resonance imaging, fMRI) yöntemiyle ekolokatörün beyin aktivitesini incelediler. Dikkate değer şekilde, kör uzmanlara ekolokasyon kayıtları tekrar dinletilirken, sadece yankılardan cisimleri tanımlamakla kalmayıp ayrıca beynin görebilen insanlarda etkinlik gösteren bölgelerininde (primary visual cortex veya V1) aktif olduğu gözlemlendi. İlginç olarak, yankıların olduğu ses kaydında beynin duyma duyusuna ait bölgelerinde aktivite görülmemekteydi. Kayda değer başka bir bilgi ise, bu deney ekolokasyon kullanmayan, gören insanlar üzerine uygulandığında beyinde yankıya alakalı hiçbir aktivite görülmedi.

Ekolokasyon kullanan önemli bireyler

[değiştir | kaynağı değiştir]
Ben Underwood

Daniel Kish

[değiştir | kaynağı değiştir]

Ekolokasyon, körlerle çalışıp, kendisinin "FlashSonar"[12] adını verdiği teknikle onlara tırmanma, dağ bisikleti sürme ve yeni bölgelere güvenli şekilde nasıl gidileceğini öğreten Daniel Kish tarafından kâr amacı gütmeyen bir organizasyonla geliştirilmiştir.[13] Kish 13 aylıkken gözleri kanser sebebiyle alındı(retinal cancer). Diliyle ses çıkartmayı çocukken öğrendi ve şimdi diğer kör insanları ekolokasyon kullanımı (onun deyimi ile "Algısal Hareketlilik(Perceptual Mobility)[14]" hakkında eğitiyor. Beyaz çubuğu kullanmaya karşı çıkıyor, onun özürlü aleti olduğunu ve kendisinin hiç de "özürlü olmadığına" inanıyor. Kish tekniğini ekolokasyon ve beyaz çubukla geliştirmiş.[14]

Kish "Bir insanın hayal gücü eğitimli biri için çok güçlü. Ses ve yankılardan güzellik veya güçlülük veya herneyse hissedilebilir" diyor.[12] Metal ve tahta parmaklıkları birbirinden yankılar sayesinde ayırt edebiliyor. Hatta çok sessiz ortamlarda tahtayı daha çok sıcak ve mat kalitede duyabiliyor.

Ben Underwood

[değiştir | kaynağı değiştir]

2 yaşında retina kanseri tanısı konuldu, 3 yaşında ise gözleri alındı.[15]

Ekolokasyonu 5 yaşında keşfetti. Diliyle yaptığı ses sayesinde cisimlerin yerlerini belirleyebiliyordu. Bu olay "tıbbın gizemleri(20/20:medical mysteries)".[16] nde açıklandı. Koşabiliyor, basketbol oynayabiliyor, bisiklet sürebiliyor, paten kayabiliyor, langırt oynayabiliyor ve kaykay kayabiliyordu.[17][18] Ben Underwood'un doktoru onun en iyi ekolokatörlerden biri olduğunu iddia ediyordu.

Underwood 19 Ocak 2009 tarihinde, 16 yaşında iken, gözlerinin alınmasına sebep olan kanser sebebiyle öldü.[19]

Tom De Witte

[değiştir | kaynağı değiştir]

Tom De Witte, 1979'da iki gözünde de bir hastalıkla (bilateral congenital glaucoma) doğdu. De Witte flütçü başarılı olabilirdi ama 2005 yılında müziği bıraktı. 2009 yılında başka problerinde nedeniyle tamamen kör oldu. Ekolokasyon ona Daniel Kish tarafından öğretildi ve basın tarafından "Belçika'nın Batman'i" lakabı verildi.[kaynak belirtilmeli]

Dr. Lawrence Scadden

[değiştir | kaynağı değiştir]

Dr. Scadden körlükle ilgili tecrübelerini kaleme aldı.[20] Kör olarak doğmadı ama gözlerini hastalık sebebiyle kaybetti. Çocukken ekolokasyonu trafikde bisiklet sürebilecek kadar iyi öğrendi.(Ailesi hala bir miktar görebildiğini düşünmüştü) Daha sonra yüzsel görme deneylerinde yer aldı (White, et al. 1970). 1998 de Maryland Üniversitesinin, Görsel Nörotoloji Laboratuvarında, yüzsel görme hakkında röportaj verdi. Dr. Scadden ekolokasyonu yorucu bulduğundan, bildiği bölgelerde, bir engel olduğunu bildiği zamanlar hariç, kullanmaması yarasaların bazen ekolokasyon kullanmayı neden bıraktıkları sebebini açıklığa kavuşturmuştur.

Bölgesele bilim birliği(The Regional Alliance of Science), Özürlü öğrenciler için Mühendilik ve Matematik(Engineering and Mathematics for Students with Disabilities (RASEM)) ve Özürlü Öğrenciler için Bilimsel Eğitim(Science Education for Students With Disabilities (SESD)), Ulusal Bilim Öğretmenleri Topluluğu (National Science Teachers Association (NSTA)) Lawrance A. Scadden'ın onuruna Engelli Öğrenciler İçin Yılın Üstün Öğretmen Ödülü'nü yaptılar.

Lucas Murray

[değiştir | kaynağı değiştir]

Lucas Murray kör doğdu. Ekolokasyon kullanarak etrafındaki eşyaları tanıyan ilk İngiliz olduğuna inanılmaktadır. Daniel Kish tarafından eğitilmiştir.[kaynak belirtilmeli]

Kevin Warwick

[değiştir | kaynağı değiştir]

Bir bilim adamı Kevin Warwick beyni ultrasonik titreşimlerle beslemeyi denedi (elektriksel stimülasyon nöral nakil ile(electrical stimulation from a neural implant)). Cisimlere olan mesafeyi daha hesaplı ölçebilme ve küçük hareketleri fark edebilmeyi sağladı.[21]

Juan Ruiz

[değiştir | kaynağı değiştir]

Juan Ruiz Stan Lee's Superhumans'ın "Electro Man" adlı ilk bölümünde keşfedildi. Los Angeles, California'da yaşıyor ve doğuştan beri kör. Bölümde, bisiklet sürebilmesi, park etmiş arabalardan kaçınması ve yakındaki cisimleri tanımlaması izlendi. Ayrıca bir mağaraya girip, büyüklüğünü ve diğer özelliklerini tanımlayabiliyor.[kaynak belirtilmeli]

Kaynakça

[değiştir | kaynağı değiştir]
  1. ^ Richard L. Welsh, Bruce B. Blasch, online Foundations of Orientation and Mobility 14 Mart 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., American Foundation for the Blind, 1997; which cites S. O. Myers and C. G. E. G. Jones, "Obstable experiments: second report", Teacher for the Blind 46, 47–62, 1958.
  2. ^ Raymond J Corsini, The Dictionary of Psychology, Psychology Press (UK), 1999, ISBN 1-58391-028-X.
  3. ^ M. Supa, M. Cotzin, and K. M. Dallenbach. "Facial Vision" - The Perception of Obstacles by the Blind. The American Journal of Psychology, April 1944.
  4. ^ Cotzin and Dallenbach. "Facial Vision": The Role of Pitch and Loudness in the Location of Obstacles by the Blind. The American Journal of Psychology, October 1950.
  5. ^ Griffin, Donald R., Echos of Bats and Men, Anchor Press, 1959 (Science and Study Series, Seeing With Sound Waves)
  6. ^ White, J. C., Saunders, F. A., Scadden, L., Bach-y-Rita, P., & Collins, C. C. (1970). Seeing with the skin. Perception & Psychophysics, 7, 23-27.
  7. ^ Rosenblum LD, Gordon MS, Jarquin L. (2000). "Echolocating distance by moving and stationary listeners". Ecol. Psychol. 12 (3). ss. 181-206. doi:10.1207/S15326969ECO1203_1. 
  8. ^ Kish D. (1982). Evaluation of an echo-mobility training program for young blind people: Master's Thesis, University of Southern California (Tez). 
  9. ^ Faria P (2012) Faria P (2012). How echo location senses pixels depth variation and allows videogames playing (Tez). 
  10. ^ Thaler L, Arnott SR, Goodale MA. (2011). "Neural correlates of natural human echolocation in early and late blind echolocation experts". PLoS ONE. 6 (5). ss. e20162. Bibcode:2011PLoSO...6E0162T. doi:10.1371/journal.pone.0020162. PMID 21633496. 
  11. ^ Bat Man, Reader's Digest Australia, 2012, s. 192 
  12. ^ a b Kremer, William (12 Eylül 2012). "Human echolocation: Using tongue-clicks to navigate the world". BBC. 13 Şubat 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Eylül 2012. 
  13. ^ "World Access for the Blind". 17 Aralık 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Şubat 2013. 
  14. ^ a b "Arşivlenmiş kopya". 28 Haziran 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Şubat 2013. 
  15. ^ Humans With Amazing Senses 16 Şubat 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. — ABC News.
  16. ^ Moorhead, Joanna (27 Ocak 2007). "Seeing with sound". The Guardian. Londra. 7 Ocak 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Şubat 2013. 
  17. ^ "How A Blind Teen 'Sees' With Sound". CBS News. 19 Temmuz 2006. 5 Ekim 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Şubat 2013. 
  18. ^ The Boy Who Sees with Sound 10 Eylül 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. — People magazine
  19. ^ [1] 9 Nisan 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Ben Underwood Website
  20. ^ "Scadden, Lawrence". 6 Temmuz 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Şubat 2013. 
  21. ^ K.Warwick, B.Hutt, M.Gasson and I.Goodhew,“An attempt to extend human sensory capabilities by means of implant technology”, Proc. IEEE International Conference on Systems, Man and Cybernetics, Hawaii, pp.1663-1668, October 2005

Dış bağlantılar

[değiştir | kaynağı değiştir]
"https://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=İnsan_ekolokasyonu&oldid=33897994" sayfasından alınmıştır