İlteriş Kağan
 | Bu maddenin veya maddenin bir bölümünün gelişebilmesi için Türk tarihi konusunda uzman kişilere gereksinim duyulmaktadır. (Mayıs 2020) |
| İlteriş Kutlug Kağan Eski Türkçe:         Çince: 頡跌利施可汗/颉跌利施可汗 | |
|---|---|
| İkinci Göktürk Kağanlığı'nın I. kağanı Eski Türkçe: (İlteris) | |
| Hüküm süresi | 682 – 691 |
| Önce gelen | yok |
| Sonra gelen | Kapgan Kağan |
| Ölüm | 691 |
| Eş(ler)i | İlbilge Hatun |
| Çocuk(lar)ı | Bilge Tigin Kül Tigin |
| Hanedan | Aşina |
| Babası | Kutlug Erkin |
| Dini | Tengricilik (Şamanizm) |
| Meslek | Kağan |
İlteriş Kağan (Eski Türkçe: , İlteris Kağan, Çince şekli: 頡跌利施可汗/颉跌利施可汗, eski adı: Aşına Kutluk, 阿史那骨篤祿/阿史那骨笃禄, āshǐnà gǔdǔlù, a-shih-na ku-tu-lu), İkinci Doğu Göktürk Kağanlığı'nın kurucusu. Bilge Kağan ve Kül Tigin'in babasıdır. M.S. 681-693 yılları arasında egemenlik yapmıştır. 2022'de kendisi adına yazılan bir yazıt bulunmuştur.
Sözkökü
[değiştir | kaynağı değiştir]Öz adı Kutlug Beğ, unvanı İlteris Bilge'dir. İlteris veya İlteriş (birleştiren,[1] eli (halkı) bütünleştiren) anlamına gelmektedir.
Yaşamı
[değiştir | kaynağı değiştir]İl Kağanın soyundan gelmekte olup atası Etmiş Bey'dir. 680 yılında Aşına[2] soyundan gelen Kutlug, akıl hocası Bilge Tonyukuk ile birlikte Çin'e isyan etti. M.S. 681 yılında "On yedi arkadaşı" ile birlikte Türk Kağanlığını yeniden kurmak için teşebbüse geçti. Kutlug az zamanda, Ötüken başkent olmak üzere, Kağanlığı örgütledi. Günümüzde genellikle İkinci Doğu Göktürk Kağanlığı adıyla anılan bu devlete kurucusunun adından dolayı günümüz tarihçileri Kutluk Devleti de demişlerdir
Çin hâkimiyetine girerek bağımsızlığını kaybetmiş olan, Çinlilerin egemenliğindeki Türkleri M.S. 682 yılında tekrar birleştirerek tek bayrak altında topladığı için kendisine "İlteriş" adı verilmiştir.
Kardeşi Kapgan'ı şad ilan etti ve Veziri Tonyukuk'u diplomasi ve ordu işlerinin başına geçirdi.
682 yılından sonra, on yıl içinde, on yedisi Çin'e olmak üzere kırk yedi sefer düzenleyen İlteriş Kutlug Kağan, yirmisine bizzât katıldı. Hepsinde başarılı olup, hiç yenilmediği rivayet edilir.
Ölünce yerine kardeşi Kapgan Kağan geçmiştir.
Kültegin Yazıtı'nda
[değiştir | kaynağı değiştir]Kültegin Yazıtıda İlteriş'ten şöyle bahsedilir:
... Türk yok olmaya varır imiş. Üstte Türk göğü, Türk kutlu yerini, suyunu anca düzen etmiş. Türk boyları yok olmasın diye, boylar olsun diye babam İlteriş Kağan'ı, anam İlbilge Hatun'u Tanrı tepesinde tutup yukarı hızlı yükseltmiş gerçekten. Babam kağan onyedi askeri ile yola çıkmış. "Dışarı yürüyor" diye söz işitip kentteki katılmış, dağdaki inmiş. Dirilip toplanıp yetmiş asker olmuş. Tanrı güç verdiği için babam kağanın eri börü gibi imiş, düşmanı da koyun gibi imiş. Doğu'yu Batı'yı ordusuyla derlemiş toparlamış. ..."[3]
Ailesi
[değiştir | kaynağı değiştir]İlbilge Hatunla evlenmiştir: Çocukları:
İlgili eserler
[değiştir | kaynağı değiştir]- Gumilev L.N., Drevniye Turki, M., 1967;
- Nasimhon Rahmon, Turk Hoqonligi, T., 1993.
- Klyashtornıy S. G., Savinov D. G., Stepnyye imperii drevney Yevrazii. Sankt-Peterburg: Filologicheskiy fakul'tet SPbGU, 2005.
- Christian, David (1998). A History of Russia, Central Asia, and Mongolia, Volume I. Blackwell Publishers. ISBN 0-631-20814-3.
- Peter B. Golden, Nomads and sedentary societies in medieval Eurasia, American Historical Association, 1998, ISBN 978-0-87229-108-9, p. 25.
- Scott Cameron Levi, Ron Sela, Islamic Central Asia: an anthology of historical sources, Indiana University Press, 2009, ISBN 978-0-253-22140-7, p. 54.
- Ahmet., Taşağil (1995–2004). Gök-Türkler. Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu (Turkey). Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi. ISBN 975161113X. OCLC 33892575.
- Xiong, Victor Cunrui (2009). Historical Dictionary of Medieval China. Rowman & Littlefield. ISBN 9780810860537.
- Sinor, Denis, ed. (1994). The Cambridge history of early Inner Asia (1. publ. ed.). Cambridge [u.a.]: Cambridge Univ. Press. pp. 310–311. ISBN 0-521-24304-1.
- The Kultegin Inscription (1-40 lines) in the official website of TÜRIK BITIK.
- Dobrovits,M.:“Textological Structure and Political Message of the Old Turkic Runic Inscriptions”, Talât Tekin Armağanı, Türk Dilleri Araştırmaları 18 (2008), 149-153.
Ayrıca bakınız
[değiştir | kaynağı değiştir]Kaynakça
[değiştir | kaynağı değiştir]- ^ "Arşivlenmiş kopya". 28 Kasım 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Aralık 2017.
- ^ Asena sözünün Türkçesi Aşına şeklinde olup dişi kurt anlamına gelir
- ^ Kültegin yazıtı (1-40 satırlar) 20 Haziran 2010 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. TÜRK BİTİG resmi sitesi.
Dış bağlantılar
[değiştir | kaynağı değiştir]- Türk adının geçtiği ilk eser! İlteriş Kutluğ Kağan yazıtı bulundu 25 Ağustos 2022 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
 | Türk tarihi ile ilgili bu madde taslak seviyesindedir. Madde içeriğini genişleterek Vikipedi'ye katkı sağlayabilirsiniz. |