İçeriğe atla

Çartizm

Vikipedi, özgür ansiklopedi
Londra Kennington Common'da Çartistlerin 10 Nisan 1848'de düzenledikleri büyük miting

Çartizm, 1838'den 1850'ye kadar olan dönemde, İngiltere'de, politik reformlar için işçi sınıfının verdiği mücadeleye ve bu mücadele etrafında şekillenen işçi hareketine verilen isimdir. Tarihte, bu büyüklükte ve ülkesel boyutta ortaya çıkan ilk örgütlü işçi eylemidir. Adını 1838'de yayınlanan altı maddelik People's Charter ("halk bildirgesi" olarak dilimize çevrilebilir) isimli bildiriden almaktadır. 1839'dan başlayarak, bu hareket toplumda yaygın taraftar ve destek sağladı. Özellikle İngiltere'nin kuzeyinde, Doğu Midlands'da, Potteries'de, Black Country'de ve Güney Galler'de yaygın destek buldu. 1848 yılında, emekçi kesiminden milyonlarca kişi, taleplerini içeren bir dilekçeyi imzalayarak Avam Kamarası'na sundu. Bu esnada hareketin elde ettiği kitlesel destek zirve yapmıştı. Emekçi grupların amacı, bu dilekçenin yarattığı siyasal etkiyi de kullanarak ve bunu kitlesel gösterilerle destekleyerek politikacılar üzerinde baskı oluşturmak ve toplumun içinde bulunduğu sefalete ve yoksulluğa dikkat çekerek, siyasi otoritenin yaşam koşullarının iyileştirilmesi yönünde eyleme geçmesini sağlamaktı. Özellikle Güney Galler ve Yorkshire'da bazı şiddet ve isyan eylemleri gerçekleşmiş olsa da, Çartist hareket amacına ulaşmak için yasal yolları kullanmakta ve anayasal çerçeve içinde kalmakta kararlıydı.

People's Charter adı verilen ve daha demokratik bir sistem için reformlar talep eden altı maddelik bildiri, şu somut istekleri içermekteydi:

  1. Suçlu olmayan ve akıl sağlığı yerinde olan, 21 yaş üstünde her erkek oy verme hakkına sahip olmalıdır.
  2. Oylamanın gizliliği sağlanmalıdır.
  3. Parlamento üyesi olmak için, "zenginlik" veya "toprak sahibi olma" zorunluluğu olmamalı, herkesin seçilme hakkı olması sağlanmalıdır.
  4. Parlamenterlere, yaptıkları bu iş karşılığında yeterli bir ücret ödenmelidir.
  5. Tüm seçim bölgeleri, eşit sayıda seçmene denk gelecek sayıdaki oyla temsil edilmelidir.
  6. Seçimler her yıl yenilenmelidir.

Çartizm, 18. yüzyılda, Sanayi Devrimi ile birlikte başlayan toplumsal bozulmaya, yoksullaşmaya ve kötü çalışma koşullarına karşı yürütülen mücadelelerin, hoşnutsuzluk içindeki kitlelerin daha fazla demokrasi taleplerinin, 19. yüzyılda kitlesel eylemler olarak tezahürüdür denilebilir. Bu hareket o dönemde diğer radikal hareketlerden çok daha fazla toplumsal destek sağlamıştır. Çartizm'in vücut bulmasında, ücret kesintileri, yaygın işsizlik gibi ekonomik sebepler de göz ardı edilmemelidir.[1][2]

Tarihsel koşullar

[değiştir | kaynağı değiştir]

İngiliz orta sınıfına, burjuvaziye, seçme ve seçilme hakkı tanıyan 1832 Reform Yasası parlamentoda kabul edildikten sonra, işçi sınıfının politik önderleri hoşnutsuzluklarını yüksek sesle dile getirmeye başladılar. Zira daha öncesinde, sadece toprak sahiplerinin denetiminde ve tekelinde olan Avam Kamarası'nda söz sahibi olmak ve mevcut yapıyı değiştirmek için, burjuvazi ile işbirliği yapıp burjuvazi ile omuz omuza mücadele eden çalışan sınıflar, bu yasa ile de dışlanarak, büyük bir ihanete uğradıklarını düşünüyorlardı. 1830-1834 arasında iktidarda olan Whig Hükûmeti'nin tutum ve eylemleri, bu hayal kırıklığını daha da derinleştirmekteydi. 1834'te yürürlüğe giren Yeni Yoksul Yasası (Poor Law Amendment Act 1834), eski kanundaki "yoksul, yardıma muhtaç" tanımında köklü değişiklik yapmış ve emekçi kesimleri kapsam dışı tutarak, outdoor relief adı verilen sosyal yardımdan bu kesimlerin mahrum kalmasını sağlamıştı. Diğer yandan, bu yasa ile yapılan düzenlemede, çalışma evi (Workhouse) adı verilen, düşkünlere iş ve yardım sağlanan yerler dışında kalanlara yapılmakta olan yardımları durdurmayı öngörülüyordu. Bu da emekçi yoksul insanları ailelerinden ayırarak, "çalışma evlerinde" yaşamaya mecbur tutuyordu. Tüm bunlar yoksul kitlelerin kızgınlık ve nefretini daha da arttırmıştı. Bu gelişmeler, 1830'ların sonlarında Kuzey İngiltere'de büyük bir hoşnutsuzluk ve muhalefet dalgası yarattı ki, bu da Çartizm'in kitlesel bir eylem hâline gelmesine yol açtı.

İşçiler, seçme hakkını elde ederlerse, sorunlarının çözüleceği algısına kapıldılar. Çartist hareketle ilgili önde gelen tarihçi ve araştırmacı Dorothy Thompson "emekçi kesimden binlerce kişi, tüm sorunlarının, ülkedeki siyasi yapılanmadaki değişiklikle düzeleceğini zannetmekteydi" diyerek, bu durumu özetlemiştir.[3]

Çartist basın

[değiştir | kaynağı değiştir]

Çartist basın, ilk olarak, hem yerel hem de ulusal ölçekte süreli yayınlar şeklinde ortaya çıktı. İçerdikleri haber, makale, şiir ve sairenin yanı sıra özellikle 1848 yılında uluslararası gelişmelerle ilgili yaptıkları haberlerle, Çartist hareketin gelişimine ve yayılmasına büyük katkı sağladılar ve büyük izleyici kitlesi elde ettiler.[4] Henry Hetherington editörlüğünde çıkan The Poor Man's Guardian isimli gazete, sınıf dayanışması, seçme ve seçilme hakkı, mülkiyet, alkol karşıtlığı gibi konuları işliyor, aynı zamanda "1832 Yeni Yoksulluk Yasası'nı" yerden yere vuruyordu. Gazete, "şiddet mi, siddetsizlik mi?", (ya da yazarlarının da belirttiği üzere) "kaba kuvvete karşı moral değerlerin üstünlüğü" gibi bir sorular ortaya atıyor ve bu yönde bir söylem geliştiriyordu.[5] The Poor Man's Guardian gazetesi yerini çok daha radikal söylemlere sahip, fakat bir o kadar daha popüler bir gazeteye, Northern Star isimli gazeteye bıraktı. Bu gazete, 1837-1852 yılları arasında yayın hayatına devam etti. 1839'da, 50.000 nüshayla, tüm Britanya'da kırsal kesimde en çok satan gazete oldu. Northern Star da diğer Çartist gazeteler gibi, iş yerlerinde, kafelerde ve diğer kamusal toplanma alanlarında yüksek sesle, kitlelere propaganda amaçlı oknuyordu.[6] Northern Liberator (1837–40), English Chartist Circular (1841-1843) ve Midland Counties'de yayınlanan Illuminator (1841), diğer Çartist gazeteler olarak gösterilebilir. Bu gazeteler People's Charter'daki taleplere destek veriyor, yerel mitingler hakkında bilgi ve destek sağlıyor, eğitim ve alkol karşıtlığı konularında yayınlar yapıyor ve büyük oranda da şiire yer ayırıyorlardı. Okurlar bu gazetelerde, tüm bunların yanı sıra, I. Afyon Savaşı'nı lanetleyen anti emperyalist makaleler, serbest ticaretin erdemleri ile ilgili yazılar okumaktaydılar.[7]

1838 Halk Bildirgesi

[değiştir | kaynağı değiştir]

1837 yılında, Parlamento'dan ve işçi temsilcilerden altışar üye seçilerek bir komite oluşturuldu. İşçi temsilcileri arasında, 1836 yılında kurulmuş "Londra İşçi Birliği'nden" (en:London Working Men's Association) William Lovett da bulunuyordu. Bu komite 1838 yılında, yukarıda altı madde hâlinde özetlediğimiz talepleri içeren bildiriyi (People's Charter) yayınladılar.[8] Bildirideki hiçbir talep yeni olmamakla birlikte, 19. yüzyıl İngiltere'sinin en önemli siyasi manifestosu oldu.

Başlangıç

[değiştir | kaynağı değiştir]
Chartist ayaklanma

Çartistler, 1838 yılında Birmingham Glasgow ve Kuzey İngiltere'de çok büyük ölçekte bir dizi mitingler organize ettiler. 24 Eylül 1838 tarihinde, (Lancashire'a bağlı Salford yakınlarındaki Kersal kasabasında) Kersal Moor adı verilen alanda, ülkenin dört bir tarafından gelen konuşmacıların katıldığı, çok büyük bir gösteri organize edildi. Mitingde "seçme ve seçilme hakkı" konusunda nutuklar atıldı. Konuşmacılardan Joseph Rayner Stephens, seçme ve seçilme hakkının işçi sınıfının ekmek ve su kadar en tabii hakkı olduğunu söylemiştir.[9] Tüm bu konuşmalar, Çartizm'in ortaya çıkışında ekonomik faktörlerin etkisini göstermekteydi. Hareket daha güçlü hale gelmek için, içindeki farklılıkları gidermeliydi. Çünkü hareket içinde yer alan yerel liderler arasında, öncelikler konusunda bir birliktelik yoktu. Nihayetinde Çartistler ve Northern Star gazetesi ülke çapında büyük bir protesto kampanyası başlattılar. John Bates isimli bir eylemci şöyle sesleniyordu:

Başlangıçta ülkenin her tarafında pek çok radikal örgütlenmeler olmakla birlikte, aralarında hiçbir uyum ve eylem birliği bulunmuyordu. Bir grup "seçim yapılmalı" derken, diğer bir grup ise "seçme ve seçilme hakkını" ön plana çıkartıyor ve bu tarz tartışmalar sürüp gidiyordu.... Radikal gruplar, metot ve amaç konusunda bile ittifak sağlayamadıklarından, savundukları fikirleri hayata geçirebilmeleri konusunda, neredeyse en ufak bir umut yoktu. Ancak ne zaman ki "Halk Bildirgesi" (People's Charter) yayınlandı, işçi sınıfının öncelikli taleplerinin dile getirildiğini gördük ve gerçekten büyük kitlelerle amaç birlikteliğimiz olduğunu görüp, sınıfsal bağlarımızın farkına vardık. Bildirgenin yarattığı bu hava, radikal örgütlenmeleri, Çartist hareket merkezlerine döndürdü. ...

— [10]

1839'un başında, Çartistler Londra'da, bir "Ulusal Kongre" (National Convention) topladılar ki, bu kongre meclise sunulan ilk dilekçeyi kaleme alacaktı. Delegeler kendilerini ("parlamento üyesi" tabirine atfen) "kongre üyesi" olarak tanımlamaktaydılar ki, bu da kendilerini gerçekten de parlamentoya alternatif bir topluluk olarak görmelerinden kaynaklanıyordu.[11] Haziran 1839'da 1.3 milyon işçi tarafından imzalanan dilekçe Avam Kamarası'na sunuldu. Fakat yapılan oylamada, parlamenterlerin büyük çoğunluğu tarafından bu dilekçe görmezden gelindi. Reaksiyon olarak işçiler de, kongrelerinde yüksek sesle "genel grevi" dillendirmeye başladılar. Yorkshire West Riding'de ve Güney Galler'de kızgınlık daha derin boyutlara ulaştı. Alttan alta, gizlice bir isyanın hazırlıkları yapılmaktaydı.

Newport Ayaklanması

[değiştir | kaynağı değiştir]
Ana madde: Newport Ayaklanması

Ülkenin çeşitli yerlerinde ortaya çıkan ayaklanmaları, bir dizi tutaklama ve mahkemeler takip etti. Hareketin liderlerinden John Frost da tutuklanıp mahkemeye çıkartılanlar arasındaydı. Vatan hainliği ile suçlandığı duruşmada verdiği ifadede, Galler bölgesinin sanayileşmiş bölgelerini gezerek, halkı sükunete ve kanunlara riayet etmeye davet ettiğini söylese de, halkı silahlı ayaklanmaya kışkırtma iddiasından suçlu bulunarak hüküm giydi. Llantrisant'lı Dr. William Price (kendisi Çartist hareketin içinde, genele uymayan, hareket içinde muhalif ve aykırı fikirleri seslendiren birisiydi) John Frost'u "bir elinde kılıç tutarken, boynunda da yağlı ilmekle gezen birisi" olarak tanımlamaktaydı.[12] Çartistlerin yol haritalarının, planlarının kalan kısmında "isyan ve ayaklanma" bulunmamakla birlikte, fiziksel bir mücadele için başlatılan hazırlıklar hiç kimseyi şaşırtmadı. Sonbahar başlarında, Güney Galler ve Batı Riding bölgelerinde, erkekler silahlı eğitimlere ve askeri talimlere başlamıştı. İnsanlar yeraltında hücrelerde örgütleniyor, Llangynidr'da Çartist sığınıklarda gizli toplantılar organize ediliyor, gizliden gizliye silah üretimi sürüyor, silahlanma tüm hızıyla devam ediyordu. Publarda ve evlerin kapalı kapıları ardında büyük bir protesto hareketinin planları yapılmaya devam ediyordu.

3-4 Kasım 1839 tarihinde, John Frost önderliğinde iki üç bin kişilik bir grup, Güney Galler'den Monmouthshire Newport, Galler'da bulunan Westgate Hotel binasına doğru yürüyüşe geçtiler. Frost ve hareketin diğer liderleri, şehri ele geçirerek ülke çapında bir ayaklanma başlatmayı umut ediyorlardı. Ancak işler bekledikleri gibi gelişmedi. Askerler otel binasını önceden işgal etmiş halde onları bekliyordu. Newport Ayaklanması işçiler için tam bir felaketle sonuçlandı. Ateşli silahların kullanıldığı, çok kısa fakat bir o kadar da kanlı bir çatışma gerçekleşti. Görgü tanıklarının da belirttiği üzere, hükûmet kuvvetleri katbekat fazla ateş gücüne sahipti. Çartistler bozguna uğrayıp, geri çekilmek zorunda kaldı. İçlerinden yirmisi çatışmada öldürülmüş, en az elli kadarı da yaralanmıştı.

Yorkshire'lı Chartist Ben Wilson gibi, olaylara tanık olmuş kişilerin de belirttiği üzere, Newport hadisesi, tüm ülkeyi kapsayacak şekilde yaygınlaşacak bir isyanın habercisiydi. Bu ağır yenilgiye rağmen, hareket canlılığını korumaya devam etti. Bu durum 1842 yılının sonuna kadar devam etti. Bu sırada Feargus O'Connor liderliğindeki Çartistlerin büyük bir kısmı, Frost, Williams ve William Jones'un affedilmesi için bir imza kampanyası yürütmekle meşguldüler. Sheffield ve Bradford'da kimi küçük gruplar, protesto ve ayaklanma eylemini sürdürme gayretindeydiler. Samuel Holberry 12 Ocak'ta Sheffield'da ve Robert Peddie de 26 Ocak'ta Bradford'da sonuçsuz kalacak ayaklanmalara önderlik ettiler. İki şehirde de, hareket içindeki hükûmet ajanları, önceden yetkilileri uyararak, bu girişimleri akamete uğrattılar. Frost ve diğer iki hareket önderi (Jones and Williams) ülkeden sürgün edildiler. Holberry ve Peddie ise "ağır hapis ve çalışma" cezasına çarptırıldılar; Holberry hapishanedeyken hayatını kaybetti ve Çartist hareketin şehitlerinden biri oldu.[13]

1842 senesi

[değiştir | kaynağı değiştir]

1842, eylemler, ayaklanmalar ve protestolarla geçen ve belki de 19. yüzyılda iktidarı siyasi açıdan en çok zorlayan yıl oldu.[14] Mayıs 1842'de, üç milyondan fazla imzaya sahip, ikinci bir dilekçe Parlamentoya sunuldu. Ancak bu dilekçe de ilki gibi Parlamento tarafından reddedildi. Parlamento'nun bu tutumu karşısında Northern Star gazetesinde çıkan yorumda şöyle yazılmaktaydı:

Üç buçuk milyon insan, sessizce, vakarla, düzgün bir şekilde ve barış içinde, fakat kararlı bir şekilde, kendilerini yönetenlerden sadece adaletle davranmalarını talep ettiler. Ne yazık ki, yöneticiler sağır taklidi yapıp, bu haklı isteği duymazdan geldiler. Üç buçuk milyon insan yapılan hataları açıklamak için izin istedi. Taleplerinde ne kadar haklı olduklarını göstermek, ispatlamak istediler. Fakat Parlamentonun bu konuda bulduğu çözüm, bu taleplere kulaklarını kapatıp, sırtını dönmek oldu. Üç buçuk milyon insan ellerinde zeytin dallarıyla, ayrıcalıklı hakim sınıfa, YASALAR ÖNÜNDE EŞİTLİK prensibinde, sağlam bir işbirliği ve birlikte yaşama teklifi yaptı. Fakat egemenler, bu teklifi ellerinin tersiyle bir kenara ittiler. İşçi sınıfı hala "köle sınıf". Kölelik yaftası hala üzerimize yapışık. İşçi sınıfını aşağılayan anlayış hala devam ediyor ve insanlar kesinlikle özgür değil.

— [15]

1842 yılında yaşanan ekonomik depresyona, işçiler bir dizi grevle reaksiyon gösterdi. İşverenler de buna ücretlerde kesinti yapmak suretiyle yanıt verdiler. Şimdi, bildirgedeki (People's Charter) taleplerin yaşama geçirilmesine ilaveten, ücretlerin yükseltilmesi ve eski seviyesine getirilmesi yönündeki istekler de eklenmişti. İşçiler, başlıcaları Midlands, Lancashire, Cheshire, Yorkshire ve İskoçya'nın Strathclyde bölgesinde olmak üzere, İngiltere'de 14 ve İskoçya'da da 8 farklı kontlukta greve gittiler. Grevciler, ücretlerin eski seviyesine çıkartılmasını ve "bildirgede" yazan taleplerin hayata geçirilmesini talep ediyorlardı. Bu grevlerin ne kadarının doğrudan Çartist hareketlerle ilişkilendirileceği, bugün de tartışma konusudur.[16] Leeds Mercury isimli gazete, bu grevleri 'Çartist Ayaklanma' olarak tanımlıyordu. Fakat "Mısır Yasası" (Corn Laws) karşıtlarından oluşan bir grubun en:Anti-Corn Law League, bazı üretici üyelerinin, kasıtlı olarak değirmenlerini kapatarak, manipülatif şekilde huzursuzluğu arttırdıkları şüphesi, hiçbir zaman ortadan kaybolmamıştır. İş bırakma eylemlerine o dönemde genel olarak Plug Plot (fişi çekmek, şalteri indirmek) adı verilmişti. Zira protestocular, fabrikalarda üretim çarklarının dönmesini sağlayan buhar kazanlarının vanalarını kapatıyorlardı. Çok daha sonra, 20. yüzyıl tarihçileri tarafından Genel Grev (General Strike) tabiri kullanılmaya başladı.[17] Bazı modern tarihçilerde Grev Dalgası (Strike Wave) tabirini kullanmayı tercih ettiler.[18] Ağustos başlarında Staffordshire Potteries'de başlayan huzursuzluk, kuzeye, Cheshire ve Lancashire'a (ki, o dönemde Lanchire'a bağlı Manchester'da, toplanan Çartist liderler, ayın 16'sında grev kararı aldılar). Ayın 13'ünde başlayan grev, kısa sürede İskoçya'ya ve West Yorkshire'a sıçradı. Kitle hareketleri yanında, ciddi şiddet eylemlerini de beraberinde getirdi. Potteries ve West Riding'de, yakıp yıkmaların yanı sıra, polis konvoylarına bile baskınlar düzenlendi. Hükûmet ayaklanmayı bastırmak için orduyu kullandı. Ancak, bu mücadelede yenilen işçilerin, tekrar işbaşı yapmalarını sağlamak, ciddi bir sorun teşkil ediyordu. 19 Ağustos tarihinde, işçiler tekrar işbaşı yapmaya başladılar. Sadece Lancashire ve Cheshire'da Eylül sonuna kadar grev işleri sekteye uğratmaya devam etti. En son 26 Eylül'de, Manchester'daki dokuma fabrikalarında işbaşı yapıldı.[19]

Devletin grev ve ayaklanmalara verdiği yanıt da sert oldu. Çartist liderler Feargus O'Connor, George Julian Harney ve Thomas Cooper tutuklandı. 1842 yazının sonunda, yüzlerce kişi hapsedildi. Sadece Potteries'de 116 kadın ve erkek hapsedildi. Aralarında William Ellis'in de bulunduğu birkaç düzine insan da, düzmece kanıtlarla sürgün edildi. Başsavcının şahsen ilgilendiği, Thomas Cooper'la birlikte diğer 57 kişinin (Çartist hareketin ülke çapındaki yöneticileri de bu kişiler arasındaydı) yargılandığı dava, hükûmetin en çok önem verdiği yargılamaydı. Ancak bu dava hiç de hükûmetin istediği gibi sonuçlanmadı. Sanıklar hakkında ciddi bir suçlama yapılamadı. İsnat edilen bir takım önemsiz suçlamalar da cezaya çarptırılmadı. Sadece Cooper tek başına, Potteries mitinginde yaptığı konuşma sebebiyle, ayrı bir davada hüküm giydi. Hapiste, Purgatory of Suicides (intiharlar arafı) isimli, ünlü ve çok uzun şiiri yazdı

Sonraki yıllar

[değiştir | kaynağı değiştir]

İkinci dalga tutuklamalara ve baskılara rağmen, Çartist hareket varlığını sürdürmeye devam etti. 1843 başında, O'Connar, çalışanların sorunlarına çözüm olabilecek "Çartist arazi parçaları-çiftlikler" oluşturma fikrini ortaya attı. Bu fikir daha sonra, Çartist Arazi Kooperatifleri (Chartist Co-operative Land Company) hâline dönüştü. Buna göre, işçiler kooperatif hissilerini satın alacaklar, toplanan bu paralarla alınan araziler 2, 3 ve 4 akr (8,000, 12,400 ve 16,000 m²) büyüklüğünde parçalara ayrılacaktı. 1844-1848 yılları arasında, bu proje kapsamında beş ayrı arazi satın alındı ve kurayla tespit olunan şanslı hissedarlara teslim edildi. Fakat 1848 yılında Parlamentoda, O'Connar'ın oluşturduğu fon hakkında bir "mali araştırma komitesi" oluşturuldu ve bu komite tarafından fonun faaliyetine son verildi. Oxfordshire, Worcestershire, Gloucestershire ve Londra'nın dış eteklerindeki "Çartist arazi kooperatiflerinde" bulunan kulubeler hala ayaktadır ve bugün de kullanılmaktadır.[20] Dodford, Worcestershire'da bulunan Rosedene isimli Çartist kulube, "İngiliz Ulusal Tarih ve Tabiat Koruma Vakfı" (National Trust) tarafından satın alınarak, koruma altına alınmış ve müze olarak ziyarete açılmıştır.[21]

Çartist fikirleri savunan adaylar, sonraki birçok genel seçimlerde boy gösterdi. O'Connar'ın Nottingham'dan aday gösterildiği 1841 ve 1847 Büyük Britinya seçimlerinde Çartist gruplar ortak bir çalışma yürüttüler. Feargus O'Connor Parlamentoya seçilen tek Çartist oldu ki, bu da işçiler için çok büyük kazanım ve zaferdi. Çartist adaylar mitinglerde meydanları tıka basa doldurmayı başarıyor ve geniş halk kitlelerinin desteğini sağlıyorlardı. Ancak elde edilen halk desteği, adil olmayan, antidemokratik seçim sistemi yüzünden sandık sonuçlarına yansımıyordu. Aynı şey, 1847 genel seçiminde Devon'da Palmerston'a karşı mücadele eden Çartist lider Harney'in de başına geldi. Çartistler 1859 yılında Ripon'dan gösterdikleri adayla seçime katıldılar. Bu seçim, Çartistlerin mücadele ettiği son seçim oldu.[22]

Hristiyanlık ve Çartizm

[değiştir | kaynağı değiştir]

Kilise olup bitenlere karşı tamamen kayıtsız kalmaktaydı. Kilisenin tutumu şu şekilde özetlenebilir; "iyi bir Hristiyan'ın siyasi meselelere karışması doğru değildir ... Tüm mezhepler politikadan uzak kalarak, hiçbir siyasi bağ oluşturmamalıdır. Dünyevi işlerle en az ilgilenen kişi, uhrevi açıdan en iyi, en çok imrenilen kişidir."[23] Bu görüş, dinlerini günlük yaşantılarının bir parçası olarak gören "Çartist Hristiyanlar" için anlaşılmaz bir tutumdu. Daha da ötesinde, bu kişilere göre Hristiyanlığı siyasetten ayırmanın da bir yolu yoktu.[24] Din adamı William Hill Northern Star gazetesinde yazdığı makalede şunları ifade etmekteydi; "Bir Hristiyan, bir arkadaş, bir vatandaş olarak, yapmamız gerekenler bellidir. Bize komşularımızı en az kendimiz kadar sevmemiz emredilir. Bu evrensel bir kuraldır... fakat, kendimize hak olarak gördüğümüz bir şeyi başkasından esirgersek, İsa'nın talimatlarını çiğnemiş oluruz".[24] Bu iki farklı görüş arasındaki çatışma, rahip Joseph Barker gibi pek çok din adamının, İngiliz kiliselerine bakış açışını değiştirdi. Barer konuyla ilgili olarak "Kiliseye hiç güvenim kalmadı. Bir insan olarak, bu dünya üzerinde özgürce yaşaayıp hareket etmenin, kötülükle gördüğüm yerde savaşmanın, kokuşmuş ve çürümüş kurum ve kuruluşları yok ederek, onların yerine topluma faydalı olacakları inşa etmenin, asli görevim olduğuna inanıyorum." diyerek fikrini açıklamıştır[25] Radikal siyasi görüşlerin ve Hristiyanlığın, birbirlerinin mütemmim cüzü olduğuna inanlar tarafından, bu fikir daha da ileri taşınarak "Hristiyan Çartist Kilisler" kurulmuştur. Konuyla ilgili binlerce kitapçık bastırılıp dağıtıldı. J.R. Stephens gibi, hareket içinde çok etkili din adamlarının, bu konudaki vaazlarını dinlemek üzere, çok büyük kalabalıklar Çartist kiliselere akın ettiler. Artık aşırı politize olmuş din adamları ön plana çıkmaktaydı.[26] 1844-1845 arası hymn book adı verilen ve dini şarkılar, ilahiler içeren risalelerin basımında ve satışında bir patlama oldu.[27] Genellikle 64 sayfa olarak basılan ve sembolik ücret mukabili satılan bu kitapçıklardan günümüze ulaşan olmadığı zannedilirken, Kuzey İngiltere'de Todmorden Kütüphanesi'nde, katalog dışı kalmış 16 ilahi (hymn) içeren bir kitapçık keşfedilmiştir.[28] Bu bilinen, tek Çartist hymn book'tur. Anglikan Kilisesi muhaliflerinin şiddetli etkisiyle bu ilahiler, sosyal adelet, zalimleri lanetleme, Çartist kurumlarına övgü gibi konuları içermekteydi. Halbuki klasik ilahilerde, çarmıha gerilme, cennet, cehennem, aile gibi konular yer almaktaydı. İlahiler İsa'nın zaferinden ziyade, özgürlük temasını dile getiriyordu. Bunların bazıları ise, emeğin sömürülmesini yahut çocuk işçiliğini protesto ediyordu. Bu "hymnlardan" birinde "Zengin ve makam sahibi insanlar/Tek hasletiniz aç bir çekirge sürüsü gibi her şeyi silip süpermek" ('Men of wealth and men of power/ Like locusts all thy gifts devour.') denilmekteydi. İki ilahi ise Çartist şehitleri övmekteydi. "Great God! Is this the Patriot's Doom?" isimli ilahi, 1843 yılında hapiste iken ölen, Sheffield'lı Çartist lider Samuel Holberry'in cenaze törenini anlatmaktaydı. Bir diğeri ise, 1839 Newport ayaklanmasından sonra, Tasmania'ya sürgün edilen John Frost, Zephaniah Williams ve William Jones'u anlatmaktaydı.

Çartistler özellikle İngiliz Kilisesi'nin (Church of England), devlet kaynaklarından, adaletsiz bir şekilde yüksek oranda aldığı pay konusunda rahatsızlıklarını yüksek sesle dile getiriyorlardı. İngiliz Kilisesi'nin kaynakları bazı bişoplar lehine ciddi oranda adaletsizce dağıtması, ruhbanların büyük kısmının bu paydan mahrum kalması, büyük bir hoşnutsuzluk konusuydu. Devletin desteklediği bu tarzda bir kilise ve din anlayışı (Anglilikan Kilisesi), bazı Çartistleri devlet ve kilisenin mutlak olarak ayrılması gerektiği sonucuna götürdü.[29]

Çartistler 1839 yılında uğradıkları haksız baskı ve takiplere karşı, ne kadar güçlü ve kalabalık olduklarını göstermek amacıyla, kilise ayinlerinde protesto ve tepki amacıyla, biraz da saygısızca rahatsızlıklarını yüksek sesle gösteriyorlardı. Önceden vaizi uyararak, İncil'de kendi davalarına destek olduğunu düşündükleri, Teselonyalılar 3:10 ve Timothy 2:6 ayetlerinin okunmasını talep ediyorlardı. Hükûmet ise, vaizlerden daha çok uhrevi konuları, uysallığı, itaati öngören Romalılar 13:1-7 ve 1 Peter 2:13-17 ayetlerinin okunmasını talep ediyordu.[30]

Dilekçe

[değiştir | kaynağı değiştir]
Büyük Çartist Mitingini duyuran Poster

Avrupa devrimlerle sarsılırken, Feargus O'Connor'da parlamenter olarak seçilmişken, 1848 yılında Çartistlerin, büyük bir siyasi güç olarak ortaya çıkması kimseyi şaşırtmadı. 10 Nisan 1848'de, Yeni Çartist Kongre Kennington Common'da, Parlamento'ya üçüncü dilekçi sunacak heyeti oluşturmak üzere, çok büyük bir miting organize etti. Mitinge katılan kişi sayısı konusunda çeşitli rivayetler bulunmaktadır. O'Connar'a göre göstericilerin sayısı 300.000, hükûmet kaynaklarına göre 15.000, The Observer gazetesine göreyse 50.000 kişiydi. Tarihçiler bu sayının 150.000 olduğunu söylemektedir.[31] Devlet yetkilileri, Çartistlerin bir ayaklanma girişiminde bulunmadıklarını gayet iyi biliyorlardı. Buna rağmen, biraz da gözdağı mahiyetine büyük bir kolluk gücü yığınağı yapıldı. Bu miting için en:special constable adı verilen 100.000 kişiyle, polis kuvvetleri takviye edildi.[32] Miting barış ve sükûnet içinde gerçekleşti. Ordu birlikleri Thames nehrini sınır olarak belirlediler ve göstericilere nehri geçmemeleri gerektiğini, böyle bir teşebbüs olursa müdahale edeceklerini söylediler. Dilekçe, göstericiler arasından seçilen küçük bir temsilci heyeti aracılığıyla Parlamento'ya teslim edildi. Çartistler, dilekçelerinin 6 milyon kişi tarafından imzalandığını öne sürdüler. Fakat Avam Kamarası katipleri, bu rakamın 1,9 milyondan daha az olduğunu söyledi. Fakat gerçekte, memurlara çok az bir süre tanınmıştı ve bu yüzden imza sayısı doğru olarak tespit edilememişti. Buna rağmen Avam Kamarası memurlarının bildirdiği rakam, doğruymuş gibi deklare edildi, Bu arada, dilekçenin ve Çartistlerin kredibilitesini ve etkisini azaltmak, amacıyla, dilekçenin altına 'Punch' ve 'Sibhorp' (ki bunlar aşırı muhafazakâr milletvekiliydi ve normal koşullarda bu dilekçeyi imzalamayacak kişilerdi), gibi sahte kişiler ilave edildi.

1848 Nisan yenilgisinden sonra, Çartistlerin aktivitesi azalacağına artıyordu. Yorkshire Bingley'de, Çartist lider Isaac Ickeringill önderliğinde bir grup, yerel sulh ceza mahkemesinde (Magistrates' court) çok büyük bir kavgaya karıştı. Bu gruptakiler daha sonra, polisin elinden tutuklu arkadaşlarını almak suçlamasıyla yargılandılar.[33] Çartistlerin kurulu düzene karşı çok büyük bir tehlike hâline gelmeleri 10 Nisan tarihinde değil, Temmuz ayına gelindiğinde olmuştu. West Riding'te kitleler silahlanmaya ve silahlı eğitimlere başlamıştı. Londra'da ayaklanma için yeraltı faaliyetleri yürütülüyordu.[34] 10 Nisan'dan sonra, Parlamento tarafından alelacele, kitlesel gösterilerin yasaklanması, "halkı ayaklanmaya teşvik" ve "vatana ihanet" konularında yapılan kanun değişiklikleri neticesinde, toplumsal kutuplaşma ciddi boyutta artmıştı. Önemli sayıda insan Çartist bir isyanın içine doğru çekiliyordu. İsyan planlarına katılanlar arasında William Cuffay gibi siyahi Londralılar da vardı (Cuffay, daha sonra sürgün edildiği Austuralya'da ölecekti).

Çartizmin başarısızlığına sebep olarak, O'Connor'ın kibri ve bencilliği gösterilmektedir. 1970'lere kadar tarihçiler arasında bu görüş yaygındı.[35] 1980'lerden sonraysa tarihçiler bu tutumlarını değiştirerek (özellikle Dorothy Thompson), O'Connor'ın Çartizme yaptığı katkılardan bahisle, onsuz Çartist hareketin düşünülemeyeceği fikrini savunmaya başladılar. Thompson daha da ileri giderek, Çartizm hareketinin tüm başarısızlığının ve sorumluluğunun, sadece bir kişinin omuzlarına yıkılamayacak kadar karmaşık bir toplumsal olay olduğunu söyledi.[36] Tarihçiler yakın zamanda, 1848 sonrası Çartist harekete de ilgi göstermeye başladılar. Çartistlerin son "Ulusal Kongreleri", 1858 yılında, yalnızca bir avuç insanın katılımıyla yapıldı. 1850'lere gelindiğinde ise, hareketin sadece Black Country'de bir avuç taraftarı kalmıştı.[37]

Çartist hareketin güç kaybetmeye başladığı yıllarda, Ernest Charles Jones Ulusal Çartist Birliği'nin önde gelen liderleri olarak sahneye çıkmış ve George Julian Harney ile birlikte hareketi sosyalist çizgiye yöneltmeye çalışmıştı.[38] Jones ve Harney'in Karl Marx[39] ve Friedrich Engels ile şahsen ilişkileri vardı.[40] Marx ve Engels, eş zamanlı olarak mektup ve makalelerinde Jones ve Çartist hareketten bahsettiler ve yorumlar yaptılar.[41][42]

Hareketin etkileri

[değiştir | kaynağı değiştir]
Peace Gardens'ta Samuel Holberry anısına asılmış plaka

Sonraki yıllarda yapılan reformlar

[değiştir | kaynağı değiştir]

Çartizm, doğrudan doğruya hiçbir reform hareketine yol açmamıştır. 1867 Reform Yasası çıkartılana kadar, işçi sınıfının oy verme hakkı yoktu. Seçme ve seçilme hakkı ise, ancak 1918 yılına gelindiğinde elde edilebilmişti. Çartist Bildiri'de (People's Charter) yer alan talepler birer birer yaşama geçiyordu. 1872 yılında "gizli oy" esası kabul edildi. 1911'de ise Parlamento üyelerine aylık bağlanmıştı. Bugüne dek bildiride yer alıp da gerçekleşmemiş tek madde, "seçimlerin her yıl yenilenmesi" talebidir. Çartist Hareket'e katılmak, işçi sınıfına kesinlikle bir öz güven duygusu getirdi. Topluluk önünde konuşmayı, şiir ve yazılarını yayınlayarak topluma duyurmayı, özgürce düşüncelerini ifade etmeyi öğrenmişler, işçi sınıfının taleplerini yüksek sesle dillendirecek güç ve bilinçte olduklarını filen de göstermişlerdi. Çartist Hareket'in içinde yer almış birçok kişinin gazeteci, yazar, şair, bakan veya belediye meclisi üyesi olması önünde engel kalmamıştı.

1830 ve 1840'lı yıllarda, ülkeyi yöneten politikacı elitler, Çartizmi ülkenin stabilizasyonunu bozacak bir tehdit olarak görmekteydiler.[43] Yapılan reformlar, Çartistlerin kalesi olarak bilinen Manchester'da, kent yönetimindeki Anglikan-Muhafazakâr (tory) yönetimi zayıflatarak altını oyuyordu. Böyle olmakla beraber, Manchester'daki reformcular da kendi aralarında bölünme yaşıyorlardı.[44]

1848'den sonra, hareket etkisini iyice yitirdikten sonra, talepleri daha az tehlikeli görünmeye başladı. Talepleri kendileri tarafından olmasa da, sonraki reformistler tarafından hayata geçirildiler.[45] 1848'den sonra Parlamento'daki "radikal orta sınıf temsilciler" seçim konusunda elde ettikleri hakların, Ulusal Parlamentolar, Finansal Reform Birlikleri ve Reform Birliği gibi örgütlere de teşmil edilmesi için baskı yapmaya başladılar. 1850'lerin sonunda ünlü liberal John Bright, ülkeyi bir seçim reformu için eyleme geçirmek için faaliyette bulunuyordu. İşçi sınıfının radikal önderleri de tamamen ortalıktan kaybolmamıştı. Yönetiminde eski Çartist liderlerinde bulunduğu reformcu bir grup, 1860'ta seçme ve seçilme hakkı konusunda yeni bir kampanya başlattılar.

Kolonilerdeki etki

[değiştir | kaynağı değiştir]

Çartizm, bazi İngiliz kolonilerinde de önemli etkiler yarattı. Hareketin Avustralya'ya sürgün edilen liderleri, bu ülkede düşüncelerini yaymaya başladılar. 1854 yılında Avustralya Ballarat'da altın madencileri, Çartist taleplerle Eureka Stockade adlı isyan başlattılar. Bu isyanın silah zoruyla bastırılmasından iki yıl sonra, Victoria Parlamentosu için gizli oyla ve tüm erkek seçmenlerin katıldığı bir seçim yapıldı.[46] 1920'den sonra Afrika kolonilerinde de, zaman zaman çartist talepler (kolonyal çartizm) gündeme geldi. Bunlar, refahın arttırılması, eğitim seviyesinin yükseltilmesi ve eğitimin yaygınlaşması, siyasi alanda yerli halkın daha fazla katılımla temsili, ifade özgürlüğü gibi taleplerdi.[47]

Ayrıca bakınız

[değiştir | kaynağı değiştir]

Kaynakça

[değiştir | kaynağı değiştir]
  1. ^ Malcolm Chase, Chartism: A New History (2007)
  2. ^ Boyd Hilton, A Mad, Bad, and Dangerous People?: England 1783–1846 (2006) pp 612–21
  3. ^ Dorothy Thompson, The Chartists: popular politics in the Industrial Revolution (1984) p 1
  4. ^ Joan Allen and Owen R. Ashton, Papers for the People: A Study of the Chartist Press (2005)
  5. ^ Bob Breton, "Violence and the Radical Imagination," Victorian Periodicals Review, Spring 2011, 44#1 pp 24–41
  6. ^ Cris Yelland, "Speech and Writing in the Northern Star," Labour History Review, Spring 2000, 65#1 pp 22–40
  7. ^ Shijie Guan, "Chartism and the First Opium War," History Workshop, (Oct 1987), Issue 24, pp 17–31
  8. ^ "Welcome to Chartist Ancestors - chartist ancestors". 27 Eylül 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Haziran 2020. 
  9. ^ Victorianweb.org 19 Şubat 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Son erişim 27-03-2014
  10. ^ Thompson, Chartists p 60
  11. ^ John Charlton, The Chartists p. 19
  12. ^ David Williams, John Frost: a study in Chartism (1969) p 193
  13. ^ Malcolm Chase, Chartism: A New History (Manchester UP, 2007), pp. 135–8, 152-7.
  14. ^ Dorothy Thompson, The Chartists: Popular Politics in the Industrial Revolution (1984), p. 295.
  15. ^ John Charlton, The Chartists p. 34
  16. ^ Edward Royle, Chartism (1996), p. 30.
  17. ^ Mick Jenkins, The General Strike of 1842 (1980); F.C. Mather, 'The General Strike of 1842', in John Stevenson R. Quinault (eds), Popular Protest and Public Order (1974).
  18. ^ John Charlton, The Chartists (1997); Malcolm Chase, Chartism: A New History (2007).
  19. ^ Chase, Chartism: A New history, p. 223.
  20. ^ "Lowbands now in Gloucestershire". 16 Ekim 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Mart 2014. 
  21. ^ "Rosedene Cottage, National Trust". 22 Kasım 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Mart 2014. 
  22. ^ Chase, Chartism: A New History, pp. 178–83, 279-86, 339-40.
  23. ^ Harold Underwood Faulkner, Chartism and the churches: a study in democracy (1916) p. 24
  24. ^ a b Faulkner, p 26
  25. ^ David Hempton, Methodism and politics in British society, 1750–1850 (1984) p 213
  26. ^ Faulkner, pp 27–8
  27. ^ "Looking at History: Hymns and the Chartists revisited". 8 Ocak 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Haziran 2020. 
  28. ^ "Arşivlenmiş kopya". 8 Ocak 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Mart 2014. 
  29. ^ Faulkner, p 59
  30. ^ Faulkner, p 38
  31. ^ David Goodway, London Chartism (1982), pp. 129–42.
  32. ^ Rapport, Michael (2005), Nineteenth Century Europe, Palgrave Macmillan, ISBN 978-0-333-65246-6 
  33. ^ "Chartists.net". 30 Ekim 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Mart 2014. 
  34. ^ Goodway, London Chartism, pp. 116–22; John Saville, 1848: The British State and the Chartist Movement (1987), pp. 130–99.
  35. ^ See especially R.G.Gammage, History of the Chartist movement (1854); J.T.Ward, Chartism (1973).
  36. ^ Dorothy Thompson, The Chartists: Popular Politics in the Industrial Revolution (1984). See also James Epstein, Lion of Freedom: Feargus O'Connor and the Chartist Movement (1982); Malcolm Chase, Chartism: A New History (2007); Paul Pickering, Feargus O'Connor: A Political Life (2008).
  37. ^ Chase, Chartism: A New History, pp. 312–47; Keith Flett, Chartism after 1848 (2006).
  38. ^ George Douglas Howard Cole: Ernest Jones, in: G. D. H. Cole: Chartist portraits, Macmillan, London 1941
  39. ^ There are 52 letters from Ernest Jones to Marx between 1851 and 1868 kept.
  40. ^ There are eight letter from Ernest Jones to Engels between 1852 and 1867 kept.
  41. ^ Marx-Engels-Werke, Berlin (DDR) 1960/61, vol. 8, 9, 10, 27.
  42. ^ Ingolf Neunübel: Zu einigen ausgewählten Fragen und Problemen der Zusammenarbeit von Marx und Engels mit dem Führer der revolutionären Chartisten, Ernest Jones, im Jahre 1854, in: Beiträge zur Marx-Engels-Forschung 22. 1987, pp. 208–217.
  43. ^ Robert Saunders, "Chartism from above: British elites and the interpretation of Chartism," Historical Research, (2008) 81#213 pp 463–484
  44. ^ Michael J. Turner, "Local Politics and the Nature of Chartism: The Case of Manchester," Northern History, (2008), 45#2 pp 323–345
  45. ^ Margot C. Finn, After Chartism: Class and Nation in English Radical Politics 1848–1874 (2004)
  46. ^ Geoffrey Serle, The Golden Age: A History of the Colony of Victoria (1963) ch 9
  47. ^ Barbara Bush, Imperialism, race, and resistance: Africa and Britain, 1919–1945 (1999) p. 261

Konuyla ilgili yayınlar

[değiştir | kaynağı değiştir]
  • Allen, Joan, and Owen R. Ashton 'Papers for the People: A Study of the Chartist Press' (2005)
  • Ashton, Owen, Fyson, Robert, and Roberts, Stephen, 'The Chartist Legacy' (1999) ESSAYS
  • Briggs, Asa 'Chartist Studies' (1959) ESSAYS
  • Brown, Richard, 'Chartism' (1998)
  • Chase, Malcolm, 'Chartism: A New History' (2007)
  • Charlton, John, 'The Chartists. The First National Workers' Movement' (1997)
  • Epstein, James, 'The Lion of Freedom: Feargus O'Connor and the Chartist Movement' (1982)
  • Epstein, James and Thompson, Dorothy, 'The Chartist Experience' (1982) ESSAYS
  • Fraser, W. Hamish, 'Chartism in Scotland' (2010)
  • Goodway, David, 'London Chartism, 1838–1848'(1982)
  • Hall, Robert, Voices of the People (2007)
  • Jones, David J. V. 'Chartism and the Chartists' (1975).
  • Jones, David J., 'The Last Rising; The Newport Insurrection 1839' (1985)
  • Pickering, Paul, 'Chartism and the Chartists in Manchester and Salford' (1995)
  • Pickering, Paul,'Feargus O'Connor: A Political Life (2008)
  • Roberts, Stephen, 'Radical Politicians and Poets in Early Victorian Britain: The Voices of Six Chartist Leaders' (1993)
  • Roberts Stephen and Thompson, Dorothy, 'Images of Chartism' (1998) CONTEMPORARY ILLUSTRATIONS
  • Roberts, Stephen, 'The People's Charter: Democratic Agitation in Early Victorian Britain' (2003) ESSAYS
  • Roberts, Stephen, 'The Chartist Prisoners: The Radical Lives of Thomas Cooper and Arthur O'Neill' (2008)
  • Royle, Edward, Chartism' (1996)
  • Saville, John, '1848: The British State and the Chartist Movement' (1987)
  • Schwarzkopf, Jutta, 'Women in the Chartist Movement' (1991)
  • Thompson, Dorothy, 'The Chartists: Popular Politics in the Industrial Revolution' (1984)
  • Taylor, Miles, 'Ernest Jones, Chartism and the Romance of Politics' (2003)
  • Ward, J. T., 'Chartism' (1973)

Historiyografi

[değiştir | kaynağı değiştir]
  • Claeys, Gregory. "The Triumph of Class-Conscious Reformism in British Radicalism, 1790–1860" Historical Journal (1983) 26#4 pp. 969–985 in JSTOR 7 Mart 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
  • Taylor, Miles. "Rethinking the chartists: Searching for synthesis in the historiography of chartism," Historical Journal, (1996), 39#2 pp 479–95 in JSTOR 30 Mayıs 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.

Başlıca kaynaklar

[değiştir | kaynağı değiştir]
  • The Chartist Movement in Britain, ed. Gregory Claeys (6 vols, Pickering and Chatto, 2001)
  • Frost, Thomas, ed. (1880). Forty Years' Recollections: Literary and Political, Samson Low, Marston, Searle, and Rivington.
  • Mather, Frederick C. ed. (1980) Chartism and society: an anthology of documents 319pp
  • Scheckner, Peter, ed. (1989). An Anthology of Chartist Poetry. Poetry of the British Working Class, 1830s-1850s, Fairleigh Dickinson University Press, ISBN 0-8386-3345-5 (online preview 21 Nisan 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.)

Dış bağlantılar

[değiştir | kaynağı değiştir]

https://web.archive.org/web/20140330191424/http://www.marksist.org/sosyalizmin-abcsi/2842-c-cartizm "erişim 30 Mart 2014"

Kaynakça

[değiştir | kaynağı değiştir]

Makaleler

[değiştir | kaynağı değiştir]
"https://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Çartizm&oldid=34005306" sayfasından alınmıştır