İçeriğe atla

Árpád

Vikipedi, özgür ansiklopedi
Árpád
Ráckeve, Macaristan'daki Árpád Heykeli
Büyük Macar Prensi
Önce gelenÁlmos
Sonra gelenZoltán (belirsiz)
Doğumy. 845
Ölümy. 907 (62 yaşında)
DefinFehéregyháza, Macaristan (belirsiz)
Çocuk(lar)ı
HanedanÁrpád Hanedanı
BabasıÁlmos
DiniMacar Paganizmi

Árpád (Macarca telaffuz: [ˈaːrpaːd]; y. 845 – y. 907), 9 ve 10. yüzyılların başında Macar kabileleri konfederasyonunun başı. Macarların kutsal hükümdarı (kende) veya askerî lideri (gyula) olarak görev yapmış olabilir. Farklı kaynakların çelişkili bilgiler vermesinden ötürü hayatına dair çoğu detay tarihçiler arasında tartışmalıdır. Bu çelişkilere rağmen Macarların çoğu onu "ülkemizin kurucusu" olarak anar ve Macarların Karpat Havzası'nı ele geçirmesinde Árpád'ın önemli rolü, daha sonraki bazı tarihi kayıtlarda vurgulanmıştır. Árpád ile başlayan hanedanlık, 1301 yılına kadar Macaristan Krallığı'nı yönetmiştir.

Hayatı

[değiştir | kaynağı değiştir]

İlk dönemi

[değiştir | kaynağı değiştir]
Árpád's statue at the Heroes' Square
Kahramanlar Meydanı’nda yer alan Árpád heykeli (Budapeşte)
Árpád's statue in Székelybere (Bereni, Romania)
Árpád'ın Székelybere'deki heykeli (Bereni, Romanya)
"The city of King Attila" (Aquincum, Budapest)
Aquincum kalıntıları - Gesta Hungarorum'da "Kral Attila'nın şehri" olarak geçer.[1]
Árpád's statue in Nagymegyer (Veľký Meder, Slovakia)
Árpád'ın Nagymegyer'deki heykeli (Veľký Meder, Slovakya)
Detail on the "Arrival of the Hungarians" (cyclorama)
Árpád'ın karısı - Arrival of the Hungarians tablosu, Árpád Feszty ve ark. (Ópusztaszer Ulusal Miras Parkı, Macaristan)

Árpád, tüm Macar vakanüvislere göre Macar kabilelerinin konfederasyonunun ilk başkanı olan Álmos'un oğludur.[2][3] Annesinin adı ve ailesi bilinmemektedir.[4] Tarihçi Gyula Kristó'ya göre, Árpád 845 civarında doğmuştur.[5] Adı, Türkçe kökenli olan ve Macarcada arpa için kullanılan árpa sözcüğünden türemiştir.[5]

Bizans İmparatoru Konstantin Porfirogennetos (r. 913-959), Macarların Árpád'dan önce "hiçbir zaman başka bir prense sahip olmadıklarını" belirtmekteyken bu durum, Árpád'ın babasının konumunu belirleyen Macar vakanüvislerin bilgileriyle zıtlık oluşturmaktadır.[6][7] Porfirogennetos'un anlatımına göre Hazar kağanı, Macar kabileleri üzerinde hükmünü güçlü tutmak amacıyla Macar kabilelerinin komutasının merkezileşmesini başlattı.[7][8] Kağan, Macarları yönetmesi için ilkin Levedi adında bir şefi atamak istedi.[9] Ancak Levedi bu teklifi kabul etmedi ve yerine Álmos veya Árpád'ın terfi ettirilmesi gerektiğini belirtti.[8] Kağan bu teklifle Macarlara yanaştı.[10] Macarlar, "bilgeliği ve tavsiyesi ve yiğitliği ve hükmetme yeteneğiyle oldukça takdir edildiği" için Árpád'ı babasına tercih ettiler.[6][8] Böylece Árpád, "Hazarların ... geleneğine göre prens" oldu.[6][10] Konstantin Porfirogennetos, Árpád'ı (Macaristan'a göndermede bulunarak) "Türkiye'nin büyük prensi" (Yunanca: ὁ μέγας Τουρκίας ἄρχων) olarak anmaktadır.[11][12][13]

Bizans imparatorunun Árpád'ın seçimine dair olan raporunun güvenilirliği modern tarihçiler tarafından tartışılmaktadır: örneğin, Victor Spinei, raporun "oldukça belirsiz ve az güvenilir" olduğunu belirtirken András Róna-Tas, raporun özünün güvenilir olduğunu yazmıştır.[8][14] Ayrıca Levedi'yi görevden vazgeçirmeye zorlayan Álmos'un Árpád'ın seçimini desteklediğini de eklemiştir. Róna-Tas'ın görüşüne göre Árpád'ın Levedi'nin yerine kutsal yönetici veya kende olarak geçmesi babasının Macarların gerçek lideri veya gyula pozisyonunu korumasına olanak tanımıştır.[14]

Macar fethine doğru

[değiştir | kaynağı değiştir]

Árpád'ın hayatına dair en eski güvenilir kaynak Georgios Amartolos tarafından 10. yüzyılın başlarında yazılan belgedir.[5][15][16] Belgede Bizans İmparatoru Bilge Leon'un (r. 886–912) elçisi Nicetas Sclerus'u Macarlara 894 veya 895'te "hediye vermek" ve Bulgar İmparatorluğu'na karşı kışkırtmak için gönderdiğini yazmaktadır.[16] Sclerus, Aşağı Tuna'da Macarların iki liderleri Árpád ve Kurszán ile bir araya geldi.[16][17] Sclerus'un amacı gerçekleşti: Bir Macar ordusu kısa süre sonra Bulgaristan'a karşı Bizans gemileriyle Tuna'yı geçti.[17][18] Porfirogennetos metninin bir eklentisinde istilacı Macarların Árpád'ın oğlu Liüntika'nın emri altında olduğu belirtilmektedir.[17]

Árpád ve Kurszán'ın Sclerus ile yaptıkları görüşmelerde bulundukları konum tarihçiler tarafından tartışılmaktadır: Spinei, Árpád’ın gyula olduğunu ve Kurszán’ın kende olduğunu yazdı.[17] Kristó ise tam tersine Kurszán'ın gyula olduğunu ve Árpád'ın babası Álmos'un kende'yi temsil ettiğini söyledi.[16][19]

Macar ordusu Bulgarları yendi ancak Bulgarlar, Macarlara karşı Peçenekleri tuttu.[17][20] Bulgarlar ve Peçenekler eşzamanlı olarak 895 veya 896'da Pontus steplerinin batı bölgelerindeki Macar topraklarını işgal ettiler.[21] Peçeneklerin Macarların yaşadığı yerleri tahrip etmesiyle Macarlar, Pannonia Ovası'na doğru Karpatlar'dan geçerek yeni bir yurt aramak zorunda kaldılar.[22]

Chronicon Pictum'de Árpád'ın babası Álmos'un Transilvanya veya "Erdelw'de öldürüldüğü için Pannonia'ya girmediği" söylenmektedir.[2][23][24] Bu raporun güvenilirliğini kabul eden Engel, Kristó ve Molnár'a göre Álmos'un ölümü halkı etkileyen bir felaket durumunda Hazar hükümdarlarının kurban edilmesine benzer törensel bir cinayetti.[2][22][25] Bu görüşün aksine Róna-Tas'a göre Álmos'un cinayetiyle ilgili rapor "gerçek olayı yansıtsa bile mümkün olan tek açıklama, Árpád veya maiyetindeki birisinin" yaşlı prensi öldürmesidir.[23] Spinei, Chronicon Pictum'ın Álmos'un Transilvanya'daki cinayeti hakkındaki raporuna itiraz etmektedir ve nedeni olarak da Gesta Hungarorum'un konu hakkındaki tam tersi anlatımında Álmos'tan son olarak Macarların Ungvár (Uzhhorod, Ukrayna) kuşatması esnasında bahsetmesini göstermektedir.[26] Bu vakayinamede  Álmos'un bu vesileyle  Árpád'ı Macarların "lideri ve başı" olarak atadığını söylemektedir.[27][28]

Saltanatı 

[değiştir | kaynağı değiştir]

Árpád'ın adı, 9. ve 10. yüzyılın başında Karpat Havzası'nın ana güçlerinden biri olan Doğu Frank Krallığı'nda yazılan bütün kaynaklarda "tamamen bilinmemektedir".[12] Annales Alamannici ve Annales Eisnidlenses'in de dahil olduğu bu kaynaklar, sadece bir başka Macar lideri olan Kurszán'dan söz etmektedir.[12] Kristó ve diğer tarihçilere göre, bu kaynaklar Árpád'ın öldürülen babasının yerine kutsal kende olarak geçerken Kurszán'ın Macar kuvvetlerine komuta eden bir gyula olması gerektiğini ileri sürmektedir.[12][29] Zıt bir teori öne süren Romen tarihçi Curta, Kurszán'ın kende olduğunu yazdı ve Kurszán'ın 902 veya 904'te Bavyeralılar tarafından öldürülmesiyle Árpád gyula olarak sadece onun yerine geçtiğini yazdı.[12][30]

Hemen hemen eş zamanlı kaynakların -örneğin Gesta Hungarorum ve Chronicon Pictum- aksine, olayların ardında yüzyıllar sonra yazılan Macar vakayinamelerinde Karpat Havzası'nın fethedilmesinde Árpád'ın önde gelen rolü vurgulanmaktadır.[2][31] Gesta Hungarorum ayrıca Árpád'ın askeri yeteneklerini ve cömertliğini vurgulamaktadır.[32] Bu vakayinamede aynı zamanda Yedi Macar aşiretinin başkanlarından biri olan Tétény'nin Árpád'ın Transilvanya'yı fethetmek için kendisine yetki vermesinden sonra "kendisi ve soyu için Transilvanya topraklarını" ele geçirdiğini yazmaktadır.[33][34]

Gesta Hungarorum, Árpád'ın "Macaristan'ın önde gelen erkekleri ve savaşçılarından bir yemin" aldığını ve "oğlu Prens Zoltán'ın prensliğe terfi ettirildiğini" söylemektedir.[35][36] Ancak, bu raporun güvenilirliği ve Gesta Hungarorum'daki büyük prenslerin listesi şüphelidir.[13] Örneğin, Konstantin Porfirogennetos'un 950 civarında De Administrando Imperio'yu tamamladığı dönemde hükmeden Fajsz'i görmezden gelmektedir.[37]

Ölümü

[değiştir | kaynağı değiştir]

Árpád'ın ölüm tarihi tartışmalıdır. Gesta Hungarorum, 907'de öldüğünü bildirmektedir.[38][38] Ancak, Kristó, Árpád'ın aslında 900 veya daha sonraki bir dönemde öldüğünü belirtmektedir ve bunun sebebi olarak da Gesta'nın Macarların "toprak alma" tarihi olarak güncel tarih olan 895 civarı yerine 903'ü başlangıç tarihi yazmasını göstermektedir.[38] Gesta'nın Árpád'ın cenazesi hakkında raporu güvenilirse Árpád, yüzyıl sonra Budin yakınlarında kurulan Fehéregyháza adında bir köyde "Kral Attila şehrine taş bir menfezden akan küçük bir nehrin başına gömüldü."[35][38]

Mirası

[değiştir | kaynağı değiştir]

Macarlar, yeni vatanlarına, Árpád yönetimindeki Karpatlar içinden ulaştılar.[36] Árpád, Gesta Hungarorum'un baş aktörüdür ve Gesta, "Macar toprağı"nın "neredeyse tüm unutulmaz olaylarını" kendisine bağlar.[39] Dahası, 1301'deki hanedanının erkek soyunun yok olmasına kadar Macaristan, tümü Árpád'dan gelen "tek bir prens soyu" tarafından yönetildi.[22] Árpád, Macarlar arasında honalapító veya "ülkemizin kurucusu" olarak bilinir.[36]

Ailesi

[değiştir | kaynağı değiştir]

Porfirogennetos'a göre Árpád'ın "dört oğlu vardı: ilki Tarkatzous; ikincisi Ielech; üçüncüsü Ioutotzas; dördüncüsü Zaltas" idi.[13][36][40] Ayrıca Árpád'ın "Liuntikas" adında başka bir çocuğu olduğuna atıfta da bulunmaktayken Kristó, Liuntikas'ın (Liüntika) Tarkatzous'un (Tarhos) alternatif bir adı olduğunu yazdı.[36][41] Árpád'ın oğullarının annesinin adı ve ailesi bilinmemektedir.[42] Aşağıda Árpád'ın atalarını ve soyundan gelenleri 10. yüzyılın sonuna kadar sunan bir aile ağacı yer almaktadır:[42]

 
 
 
 
 
Ügyek
 
Eunedubelian
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Előd ya da Ügyek
 
Emese
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Álmos
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Árpád
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Liüntika*
 
Tarkatzus*
 
 
Jelek
 
Jutotzas
 
(bilinmiyor)
 
Zoltán
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Teveli
 
 
(bilinmiyor)
 
Ezelekh
 
Falitzi
 
Tas**
 
Taksony
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Termatzus
 
 
Kel Zerind
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Macaristan Kralları***
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Koppány

*Liutika ve Tarkatzus'un aynı kişi olduğu zannedilmektedir.
**Tas'in babası, Árpád'ın dört veya beş oğlundan biridir ama kim olduğu bilinmemektedir.
***Daha sonraki tüm büyük prensler ve Macaristan kralları Taksony'nin soyundan gelmiştir.

Ayrıca bakınız

[değiştir | kaynağı değiştir]

Dipnotlar

[değiştir | kaynağı değiştir]
  1. ^ Anonymus, Notary of King Béla: The Deeds of the Hungarians, sayfa 8'deki 1. not
  2. ^ a b c d Engel 2001, s. 19.
  3. ^ Kristó & Makk 1996, ss. 11-12, 17, Appendix 1.
  4. ^ Kristó & Makk 1996, ss. 17, Appendix 1.
  5. ^ a b c Kristó & Makk 1996, s. 17.
  6. ^ a b c Constantine Porphyrogenitus: De Administrando Imperio (ch. 38), s. 173.
  7. ^ a b Kristó 1996, ss. 160-161.
  8. ^ a b c d Spinei 2003, s. 33.
  9. ^ Spinei 2003, ss. 33, 40.
  10. ^ a b Kristó 1996, s. 160.
  11. ^ Constantine Porphyrogenitus: De Administrando Imperio (ch. 40), ss. 178–179.
  12. ^ a b c d e Kristó 1996, s. 201.
  13. ^ a b c Engel 2001, s. 20.
  14. ^ a b Róna-Tas 1999, s. 330.
  15. ^ Róna-Tas 1999, ss. 54-55.
  16. ^ a b c d Kristó 1996, s. 183.
  17. ^ a b c d e Spinei 2003, s. 52.
  18. ^ Kristó 1996, ss. 183-184.
  19. ^ Kristó 1996, s. 186.
  20. ^ Curta 2006, s. 178.
  21. ^ Engel 2001, ss. 11-12.
  22. ^ a b c Molnár 2001, s. 13.
  23. ^ a b Róna-Tas 1999, s. 344.
  24. ^ The Hungarian Illuminated Chronicle (ch. 28), s. 98.
  25. ^ Kristó 1996, ss. 191-192.
  26. ^ Spinei 2009, s. 72.
  27. ^ Kristó & Makk 1996, s. 15.
  28. ^ Anonymus, Notary of King Béla: The Deeds of the Hungarians (ch. 13), s. 37.
  29. ^ Molnár 2001, s. 201.
  30. ^ Curta 2006, s. 189.
  31. ^ Kristó & Makk 1996, s. 18.
  32. ^ Kristó & Makk 1996, s. 19.
  33. ^ Anonymus, Notary of King Béla: The Deeds of the Hungarians (ch. 24), s. 59.
  34. ^ Madgearu 2005, ss. 91-92.
  35. ^ a b Anonymus, Notary of King Béla: The Deeds of the Hungarians (ch. 52), s. 115.
  36. ^ a b c d e Kristó & Makk 1996, s. 21.
  37. ^ Engel 2001, ss. 19-20.
  38. ^ a b c d Kristó & Makk 1996, s. 20.
  39. ^ Madgearu 2005, s. 25.
  40. ^ Constantine Porphyrogenitus: De Administrando Imperio (ch. 40), s. 179.
  41. ^ Constantine Porphyrogenitus: De Administrando Imperio (ch. 40), s. 177.
  42. ^ a b Kristó & Makk 1996, s. Appendix 1.

Kaynakça

[değiştir | kaynağı değiştir]

Birincil kaynaklar

[değiştir | kaynağı değiştir]
  • Anonymus, Notary of King Béla: The Deeds of the Hungarians (Düzenleyen, Çeviren ve Açıklayan: Martyn Rady ve László Veszprémy) (2010). In: Rady, Martyn; Veszprémy, László; Bak, János M. (2010); Anonymus and Master Roger; CEU Press; 978-963-9776-95-1.
  • Constantine Porphyrogenitus: De Administrando Imperio (Yunanca metin Gyula Moravcsik tarafından düzenlendi, Romillyi J. H. Jenkins tarafından İngilizceye çevrildi) (1967). Dumbarton Oaks Center for Byzantine Studies. 0-88402-021-5.
  • The Hungarian Illuminated Chronicle: Chronica de Gestis Hungarorum (Düzenleyen: Dezső Dercsényi) (1970). Corvina, Taplinger Publishing. 0-8008-4015-1.
  • The Taktika of Leo VI (Metin, çeviri ve yorum: George T. Dennis) (2010). Dumbarton Oaks. 978-0-88402-359-3.

İkincil kaynaklar

[değiştir | kaynağı değiştir]
  • Curta, Florin (2006). Southeastern Europe in the Middle Ages, 500–1250. Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-89452-4. 
  • Engel, Pál (2001). The Realm of St Stephen: A History of Medieval Hungary, 895–1526. I.B. Tauris Publishers. ISBN 1-86064-061-3. 
  • Kristó, Gyula (1996). Hungarian History in the Ninth Century. Szegedi Középkorász Műhely. ISBN 1-4039-6929-9. 
  • Kristó, Gyula; Makk, Ferenc (1996). Az Árpád-ház uralkodói [Rulers of the House of Árpád] (Macarca). I.P.C. Könyvek. ISBN 963-7930-97-3. 
  • Madgearu, Alexandru (2005). The Romanians in the Anonymous Gesta Hungarorum: Truth and Fiction. Romanian Cultural Institute, Center for Transylvanian Studies. ISBN 973-7784-01-4. 
  • Molnár, Miklós (2001). A Concise History of Hungary. Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-66736-4. 
  • Róna-Tas, András (1999). Hungarians and Europe in the Early Middle Ages: An Introduction to Early Hungarian History (Translated by Nicholas Bodoczky). CEU Press. ISBN 978-963-9116-48-1. 
  • Spinei, Victor (2003). The Great Migrations in the East and South East of Europe from the Ninth to the Thirteenth Century. Romanian Cultural Institute (Center for Transylvanian Studies) and Museum of Brăila Istros Publishing House. ISBN 973-85894-5-2. 
  • Spinei, Victor (2009). The Romanians and the Turkic Nomads North of the Danube Delta from the Tenth to the Mid-Thirteenth century. Koninklijke Brill NV. ISBN 978-90-04-17536-5. 

Dış bağlantılar

[değiştir | kaynağı değiştir]
Wikimedia Commons'ta Árpád ile ilgili ortam dosyaları bulunmaktadır.
Árpád
Doğumu: c. 845 Ölümü: c. 907
Resmî unvanlar
Önce gelen:
Álmos 		Büyük Macar Prensi
y. 895 – y. 907 		Sonra gelen:
Zoltán (?)
"https://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Árpád&oldid=34532556" sayfasından alınmıştır