Yönetim ve Bağlama Kuramı
Yönetim ve Bağlama (YB, YBK) bir sözdizim kuramı olup 1980'lerde esas olarak Noam Chomsky tarafından geliştirilen dönüşümsel dilbilgisi geleneğinde bir öbek yapılı dilbilgisidir.[1][2][3] Bu kuram, önceki kuramların[4][5][6] radikal olarak gözden geçirilmiş hâlidir ve daha sonra Yetinmeci Çizgi (1995)[7] ve en sonuncusu Three Factors in Language Design (2005) olan önemli bazı makaleler adı altında gözden geçirilmiştir.[8] Yönetim ve Bağlama kuramı üzerine Chomsky tarafından yazılmayan geniş bir literatür olmasına rağmen, Chomsky'nin makaleleri araştırma gündeminin belirlenmesinde temel oluşturmuştur.
Kuramın adı iki ana altkuramın adından oluşmaktadır: durum atanmasının gerçekleşmesi için soyut bir sözdizimsel ilişki oluşturan yönetim; ve esas olarak zamirler ve birlikte referans oldukları ifadeler arasındaki ilişkilerle ilgilenen bağlama. YB, Yetinmeci Çizgi’nin sonraki gelişmelerinin de temelini oluşturan, dilin ilkeler ve değiştirgenler modeline dayanan ilk kuramdır.
Yönetim[değiştir | kaynağı değiştir]
Yönetim ilişkisinin ana uygulaması, durum atamaktır. Yönetim şu şekilde tanımlanır:
A, B'yi ancak ve ancak
- A bir yöneten ve
- A, B’yi b-buyurur ve
- A ve B arasına hiçbir engel girmez
ise yönetir.
Yönetenler, sözcüksel kategorilerin (Eylem, Ad, Sıfat, Edat) ve zaman öbeğinin (ZamÖ) başlarıdır. Eğer A, B’ye b-buyuruyorsa ve A’yı dışarıda bırakacak biçimde B için engel olacak bir G yoksa, A B’yi yönetir.[9] Bu, aşağıdaki gibi bir yapıda görülmektedir: A B’ye b-buyuruyor, ancak B A’ya b-buyurmuyor:
Ek olarak, engel şu şekilde tanımlanır:[10] Herhangi bir Z düğümü
- B için potansiyel bir yöneten ve
- B’ye k-buyurur ve
- A'ya k-buyurmaz
ise engeldir.
Yönetim ilişkisi, durum atanmasını açıkça göstermektedir. Aşağıdaki ağaç diyagramı, BelÖ'lerin(DP’lerin) yönetici başları tarafından nasıl yönetildiğini ve durumun nasıl atandığını göstermektedir:
Yönetim ilişkisinin bir diğer önemli uygulaması, izlerin oluşumunu ve kimliğini sınırlamasıdır, çünkü Boş Kategori İlkesi, izlerin tam yönetilmesini ister.
Bağlama[değiştir | kaynağı değiştir]
Bağlama şu şekilde tanımlanabilir:
• Bir α elementi β elementini ancak ve ancak α β’ye k-buyurur ve α, β ile eşgöndergesel ise bağlayabilir.
![](http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/06/E%C5%9Fg%C3%B6nderim_%C3%B6rne%C4%9Fi.gif/200px-E%C5%9Fg%C3%B6nderim_%C3%B6rne%C4%9Fi.gif)
Soldaki ağaç diyagramı kullanılarak oluşturulmuş “Çocuklar kendi oyuncağını sever” cümlesi görülmektedir.
AÖ "Çocuklar", “kendi” BelÖ’ne k-buyrur çünkü AÖ’nin annesi olan T, "kendi" BelÖ’ni içermektedir. "Çocuklar" ve "kendi" sözcükleri eşgönderimlidir (aynı kişiye atıfta bulunurlar), bu nedenle "Çocuklar", "kendiyi" bağlar.
![](http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/57/E%C5%9Fg%C3%B6nderim_imkans%C4%B1zl%C4%B1%C4%9F%C4%B1_%C3%B6rne%C4%9Fi.jpg/200px-E%C5%9Fg%C3%B6nderim_imkans%C4%B1zl%C4%B1%C4%9F%C4%B1_%C3%B6rne%C4%9Fi.jpg)
Öte yandan, sağdaki diyagramda yer alan "Çocukların annesi kendilerini sever." cümlesinde, “Çocuklari” sözcüğü “kendilerinii” sözcüğüne k-buyurmuyor, bu yüzden eşgönderimli değildir.
Bağlamanın önemi, aşağıdaki cümlelerin dilbilgiselliği ile gösterilmiştir:
- Çocuklari onlarıi gördü.
- Çocuklari kendilerinii gördü.
- Kendilerinii çocuklari gördü.
- Çocuklari çocuklarıi gördü.
1, 3 ve 4 numaralı ifadelerin dilbilgisel olmayışını açıklamak için belirli bağlama ilkeleri vardır. Bu kurallara Bağlama İlkesi A, Bağlama İlkesi B ve Bağlama İlkesi C denir.
- A İlkesi: bir anafor/gönderge (dönüşlü veya karşılıklı, "birbiri" “kendisi” gibi), kendi yönetim alanına (cümleye) bağlı olmalıdır. Başka deyişle, bir cümle içinde göndergeler öncüllerinden sonra gelmelidir.
3. cümlede "kendileri" sözcüğü "çocuklar" tarafından k-buyurma edilmediğinden, A ilkesi ihlal edilmiştir. Yani “kendileri” sözcüğü öncülü olan “çocuklardan” önce geldiği için cümle dilbilgisel değildir.
- B İlkesi: Bir zamir, kendi yönetim alanı (aynı cümle) içinde özgür (yani, sınırlandırılmamış) olmalıdır.
1. cümlede "onları" sözcüğü “çocuklar” tarafından kendisine bağlanmıştır, bu da B İlkesini ihlal eder.
- C İlkesi: Bir G-biçimi serbest olmalıdır (yani, sınırlandırılmamış). G-biçimler (örneğin, "köpek" veya "Ali") zamirler ve anaforların aksine göndermeli ifadelerdir, bağımsız olarak gönderme yaparlar, yani dünyadaki varlıklarla alakalıdır.
4. cümlede, "Çocuklar" kelimesi kendisine “çocuklar” kelimesini bağlar ve C İlkesini ihlal eder.
Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]
- ^ Lectures on Government and Binding: The Pisa Lectures. Mouton de Gruyter. 1993 [1981].
- ^ Some Concepts and Consequences of the Theory of Government and Binding. Linguistic Inquiry Monograph 6. MIT Press. 1982.
- ^ Barriers. Linguistic Inquiry Monograph 13. MIT Press. 1986.
- ^ Syntactic Structures (Second Edition). Mouton de Gruyter. 2002 [1957].
- ^ Aspects of the Theory of Syntax. MIT Press. 1965.
- ^ Chomsky, Noam (1970). Remarks on Nominalization 18 Eylül 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. In Studies on Semantics in Generative Grammar (1972). The Hague: Mouton. Pages 11–61.
- ^ The Minimalist Program. MIT Press. 1995.
- ^ Chomsky, Noam (2005). "Three Factors in Language Design" (PDF). Linguistic Inquiry. 36 (36): 1-22. doi:10.1162/0024389052993655.
- ^ Kâmile İmer, Ahmet Kocaman, A. Sumru Özsoy. Dilbilim Sözlüğü. Boğaziçi Üniversitesi Yayınevi. s. 289.
- ^ see "Minimality" in Haegeman 1994:163f.