İçeriğe atla

Türkiye'de başıboş köpek sorunu

Bağlantı ekle
Vikipedi, özgür ansiklopedi

Türkiye'de başıboş köpek sorunu,[1] Türkiye'de sokaklarda yaşayan sahipsiz veya sokak köpeklerinin neden olduğu sorunlardır. Köpeklerin kontrolsüzce sokağa terk edilmesi veya sokaklarda çoğalmalarından ötürü 2023 yılında 437bine ulaşan köpek saldırı sayısı, köpek dışkıları ve uygunsuz yerlere bırakılan yiyeceklerden oluşan hijyen sorunu, köpek çetelerinin veya saldırgan köpeklerin oluşturduğu güvenlik ve köpeklerin ani ve kontrolsüz hareketlerinden kaynaklı trafik kazaları sonucu bu sorun daha görünür hâle gelmiştir.[2]

Türkiye'de, 2004 yılına kadar, 1932 yılında yayımlanan sahipsiz köpekler hakkındaki tamim uyarınca, köpekler, belediyeler tarafından zehirlenerek yerinde itlaf edilmekteydi[3]. 2004 yılında çıkarılan 5199 sayılı Hayvanları Koruma Kanunu ile etkinliği bilimsel olarak gösterilmemiş olan yakala-kısırlaştır-yerine bırak yöntemini uygulamaya geçmiştir. Buna göre hayvanlar yerinde itlaf yerine, yakalanmış, kısırlaştırılıp küpe takılarak alındığı yere bırakılmıştır. Sonuç olarak, 2004 yılında 450 bin civarında olduğu tahmin edilen başıboş köpek sayısı, yıllar içinde artmıştır. 2024 yılında yapılan tahminlere göre 4 milyon [4] ila 10 milyondan fazla [5] başıboş köpek olduğu tahmin edilmekte ve bu sayının gerekli tedbirler alınmazsa 2030 yılında 60 milyona ulaşması beklenmektedir.[6]

İzmir Bozyaka Hastanesi içindeki başıboş sokak köpekleri.

Köpek kaynaklı sorunlar[değiştir | kaynağı değiştir]

2024 yılı Mayıs ayında, Tarım ve Orman Bakanı İbrahim Yumaklı [7] ve Güvenli Sokaklar Derneği (GÜSODER) "Başıboş Köpek Sorunu Raporu"nda sahipsiz köpeklerle ilgili şu bilgileri vermiştir[8]:

  • Son 2 yılda 50'si çocuk olmak üzere 107 kişi sahipli ya da sahipsiz köpeklerin saldırılarında öldü.
  • İçişleri Bakanlığı verilerine göre son 5 yılda hayvana çarpmayla gerçekleşen 3 bin 534 trafik kazasında, 55 ölüm ve 5 bin 147 yaralanma vakasının kayıtlara geçti.
  • 2018-2022 yılları arasında kuduz riskli temas sayısı ortalama 267 bin iken 2023'te kuduz riskli temas sayısı 438 bine ulaştı, Dünya Sağlık Örgütü tarafından Türkiye kuduz riski açısından yüksek kategoride tanımlanmaya başlandı.
  • "Kist hidatik" hastalığı 2005-2019 arasında 8,8 kat arttı.
  • Birçok ülkenin dışişleri bakanlıkları, Türkiye'ye gidecek vatandaşlarını başıboş köpekler ve kuduz riski konusunda uyarmaya ve seyahat öncesi kuduz aşısı tavsiye etmeye başladı.

İletişim Başkanlığınca, 18 Ekim-8 Kasım 2023 tarihlerinde yapılan kamuoyu araştırmasına göre Türkiye'deki mahallelerin yüzde 88,4'ünde sokak köpeklerinin bulunduğu ve katılımcıların yüzde 83,6'sının bunu "sorun" olarak gördüğü belirlendi. Bu sorun nasıl çözülmeli sorusuna, katılımcıların yüzde 80,4'ü "barınaklara yerleştirilmeli, sahiplenilmeyen ve hasta olanlar öldürülmeli", yüzde 18,4'ü "kısırlaştırılarak mevcut yaşam alanına bırakılmalı", yüzde 1,2'si "bu hâliyle mevcut yaşam alanlarında bırakılmalı" dedi. "Siz veya aile-arkadaş çevrenizden sokak köpekleri tarafından saldırı vakası yaşayan oldu mu" sorusuna ise, katılımcıların yüzde 50,1'i "evet", yüzde 49,9'u ise "hayır" yanıtını vermiştir.[9]

Köpeklerden bulaşan hastalıklar[değiştir | kaynağı değiştir]

Farklı türler birbirleriyle temasa geçtiğinde birbirlerine bazı hastalıklar aktarabilir.[10][11] Bu hastalıkları bazı türler bağışıklık sistemini geliştirdiği için kolaylıkla atlatabilirken bazı türlerde ise ölümcül sonuçlar görülebilir.[12] Yarasadan insana aktarılan koronavirüs[13] gibi virüslerde her canlı arasında bakteriyel ve farklı aktarımlar olur. Bu aktarım kimi zaman salya ile olabileceği gibi damar yoluyla ve canlının besin olarak tüketilmesiyle de olabilir.

Sokak köpekleri, hayatlarını idâme ettirmek için çoğunlukla hijyenik olmayan şekillerde beslenme ihtiyaçlarını gidermekte. Bu beslenme yöntemlerinin başında çöp konteynerleri yer almakta.[14] Çöp konteynerlerinden çoğu zaman zehirleyici yan etkileri olan besinler hayvanlarda ölüme veya hastalıklara sebep olmakta. Bu hastalıklar ölümcül olabildiği gibi tür içinde bir zararı olmayan ama bulaşıcı etkiye sahip hastalıklar da olabilir. Taşıyıcı görevi üstlenen hayvan bu hastalığı başka türde canlılara bulaştırabilir ve bu durum hastalık bulaşan kişide ölümcül sonuçlara yol açabilir.[15]

Kuduz[değiştir | kaynağı değiştir]

Ana madde: Kuduz

Merkezî sinir sistemini hedef alan ve ölümcül bir hastalık olan kuduz, hayvanlardan insanlara salya veya ısırık yoluyla geçmesi yönüyle tehlikeli bir hastalıktır. Hastalık hayvana bulaştıktan sonra hayvanda saldırganlaşma ve huy değişimi gibi psikolojik etkiler gözlemlenir.[16]

Hastalık bir insana bulaştığında kuduz aşısı yapılması gerekir. Kuduzun kuluçka süresi öncesinde ısırık baş veya boyun bölgesinden değilse aşı sayesinde antikor sağlanması, hastalığı yenmeyi sağlayabilir. Fakat aşının yapılmadığı veya gecikildiği durumlarda hasta 7 gün içinde ölür.[17]

Türkiye'de bu hastalık tespit edildiğinde bildirilmesi zorunludur.[18]

Köpek saldırıları[değiştir | kaynağı değiştir]

Özellikle çocuklar ve yaşlılar gibi daha hassas kesimler, köpeklerin saldırılarına daha açıktır. Nitekim birçok defa yaşlılar ve çocuklar kimi zaman ölümle sonuçlanan saldırılara maruz kalmıştır. Sokak köpekleri ayrıca, sağlıksız koşullar altında yaşamaları ve sağlıksız yiyecekler tüketmeleri nedeniyle insanların sağlıklarını tehdit edebilir.[19]

Türkiye'de, Mart 2022'den Aralık 2023'e kadar sokakta sahipsiz yaşayan köpeklerden kaynaklı ısırılma, kuduz, trafik kazası gibi nedenlerle 92 kişinin öldüğü tahmin edilmektedir.[20][21]

Köpek saldırıları, köpek sebepli kazalar, başıboş köpek çeteleşmeleri, hastane/park/okul/sosyal alanda görülen köpekler, hasta/tehlikeli/saldırgan köpekler ve doğal hayata tehdit yaratan köpeklerle ilgili haberler ülke gündeminde önemli bir yer almıştır.

Yaşanan saldırılardan birinde ölen 9 yaşındaki bir kız çocuğunun ailesi, başıboş köpek sorununun çözümü için Güvenli Sokaklar Derneğini kurmuştur. Havrita adlı başıboş köpek haritası uygulaması yayımlanmıştır. Sokaklarda yaşayan başıboş köpekleri hedef gösterdiği gerekçesiyle bazı köpek severlerin tepkisini çeken "Havrita (Başıboş Köpek Haritası)" isimli uygulamanın internet sitesine erişim, Ankara 1. Sulh Ceza Hâkimliği’nin kararı ile engellendi.

Sahipsiz köpek sebepli Türkiye'ye seyahat uyarıları[değiştir | kaynağı değiştir]

ABD, Japonya, İsveç, Norveç, Hollanda, İrlanda, İngiltere, Fransa, Finlandiya, Almanya, Çekya, Kanada, Avustralya'nın da aralarında bulunduğu bazı ülkeler, başıboş köpek sorunu bulunan Türkiye'yi ziyaret etmek isteyen vatandaşlarını köpek saldırıları, kuduz ve diğer hayvan kaynaklı hastalıklar konusunda uyarmaktadır.[22][23]

İnsan kaynaklı sorunlar[değiştir | kaynağı değiştir]

Köpeklere yönelik zulümler[değiştir | kaynağı değiştir]

Başıboş köpekler, insanlar tarafından şiddet, işkence veya öldürülmeye maruz kalabilirler. 2024 yılı ortalarında sahipsiz köpeklere yönelik "uyutma" (ilaçla öldürme) tartışmaları devam ederken, İzmir'de 6 köpek belirsiz kişilerce tarım ilacı verilerek öldürülmüştür.[24] 2024 yılında Şanlıurfa'nın Eyyübiye ilçesinde öldürüldüğü iddia edilen köpekler ile ilgili bir video yayınlanmıştır.[25] Şanlıurfa Büyükşehir Belediyesi iddiaları yalanlamış ve bir vatandaşı ısıran köpeğin kuduz testinin pozitif çıkması sonucu karantina bölgesi olarak ilan edilen bölgedeki diğer sahipsiz köpeklere yönelik çalışma yürütüldüğünü açıklamıştır.[26]

Türkiye kökenli köpek ırklarında yok olma tehlikesi[değiştir | kaynağı değiştir]

Irkına ait fertleri tükenmek üzere olan zerdava
Ana sayfa: Kategori:Türkiye kökenli köpek ırkları

Türkiye kökenli köpek ırklarından bazıları Akbaş (köpek), Aksaray Malaklısı, Anadolu çoban köpeği, Anadolu Sultan Tazısı, Kafkas çoban köpeği, Kangal köpeği, Kars çoban köpeği, Rize koyun köpeği, Tarsus Çatalburun, Zağar, Zerdava ve Tonya finosu (kobi)dir. Türk kangal (karabaş) çoban köpeği hariç, tüm çoban köpeklerinin nesli tehlikede ya da ağır tehdit altındadır. Tüm köpek ırklarının korunması gerekli görülmektedir.[27] Kısırlaştırma veya köpekler barınağa toplanırken bölgelerdeki köpek ırklarının genetik olarak incelenmesi ve Türkiye'ye ait endemik köpek ırklarının koruma altına alınarak buna göre bir çalışma uygulanması tavsiye edilmektedir.

Türkiye'de yasak olan köpek ırklarının yetiştirilmesi[değiştir | kaynağı değiştir]

Türkiye'de yasak olan köpek ırkları oldukça azdır. Türkiye'de yasak olan köpek ırkları Amerikan pitbull terrier, Dogo Argentino, Fila brasilerio, Japanese tosa, Amerikan Staffordshire teriyeri ve American Bullydir. 24.06.2004 tarihli 5199 sayılı Hayvanları Koruma Kanunu ile söz konusu türleri üretmek, sergilemek, takas etmek, satışını yapmak yasaktır. Söz konusu köpekler hiçbir işlem yapmadan sokağa terk etmek para cezası ile cezalandırılır.[28]

Sokak köpeklerine karşı kontrol tedbirleri[değiştir | kaynağı değiştir]

Osmanlı dönemi[değiştir | kaynağı değiştir]

İstanbul sokaklarında başıboş köpekler (1907).

Anadolu'da sokak köpeği sorunu Osmanlı döneminde de yaşanmıştır.[29]

Türk hat sanatının meşhur isimlerinden Hattat Şefik Bey 1880 senesinde sokak köpeklerinin saldırısından kaçarken Haliç'e düşüp boğularak ölmüştür.[30]

Hayırsızada Sürgünü[değiştir | kaynağı değiştir]

Ana madde: Hayırsızada Sürgünü

1910 yılında İstanbul’da artan başıboş köpek sayısı sonucu artan kuduz vakaları, ısırılmalar ve halk sağlığı sorunlarından dolayı dönemin Belediye Başkanı Suphi Bey, kentteki köpekleri toplatarak Hayırsızada’ya göndermiştir. Adadaki köpekler yetersiz beslenme sonucu bir süre sonra ölmüş, olaya halk arasında “Hayırsızada Sürgünü” denmiş ve bu olayın ardından İstanbul'da meydana gelen depremi bu sürgünle ilişkilendirenler olmuştur.[31][32] Sonradan Sivriada adı verilen Hayırsızada’da ölen köpekler için bir anı taşı dikilmiştir.[33]

Cumhuriyetin ilk yıllarından 2004 yılına kadar olan dönem[değiştir | kaynağı değiştir]

Atatürk'ün cumhurbaşkanlığı döneminde 1932 yılında Sağlık Bakanlığı tarafından yayımlanan "Köpeklere karşı ittihaz edilecek tedbirler hakkındaki" tamimde, kuduz şüpheli köpekler tarafından ısırılarak tedavihanelere sevk edilen kişilerin sayısının çoğalması ve eksik olmayan ısırık vakalarının artması nedeniyle köpeklere karşı umumi bir mücadele kararı alınmıştır.[34] Buna göre:

  • Sahipsiz olan bütün köpekler itlâf edilecek,
  • Şehir ve kasabalar dahilinde beslenen sahipli köpekler; hiçbir suretle başı boş olarak mahalle aralarında, çarşı ve pazarda dolaştırılmayacak,
  • Sahipli olduğu hâlde maskesiz dolaştığı görülen köpekler itlâf edilecek,
  • Köylerde bulunan sahipli köpekler gündüzleri bir mahalde bağlı olarak bulundurulacak ve ancak geceleri bekçilik işini görebilmeleri için serbest bırakılacaklardır.

Köpeklerin öldürülmesinde ise zehir kullanılmış ve kullanılacak zehir masrafı, şehir ve kasabalar belediyelerinin sorumluluğuna verilmiştir.

2004 yılı 5199 sayılı kanun[değiştir | kaynağı değiştir]

Türkiye, 2004 yılında çıkarılan 5199 sayılı Hayvanları Koruma Kanunu ile küpeli köpeklerin toplatılmasını yasaklamış ve etkinliği tartışmalı olan[35][36][37] yakala-kısırlaştır-yerine bırak yöntemini uygulamaya geçmiştir. Buna göre hayvanlar yakalanmış ve bazı belediyeler tarafından kısırlaştırılıp küpeli köpek olarak yaşadığı yere bırakılmıştır.[38] Bir görüşe göre, bütün başıboş köpekler hızlı bir şekilde öldürülüp, yenilerinin sokağa terkedilmesi etkin bir şekilde engellenmezse, ölen köpeklerin yaşam alanları diğer köpekler tarafından hızla doldurulur ve yeni gelen köpeklerin eski kaynaklara da erişimleri sonucu üreme hızlarının artmasıyla "vakum etkisi" oluşur. Yakala-kısırlaştır-yerine bırak yönteminin seçilmesinin bir sebebi de vakum etkisinin oluşmaması hedefidir.[39][40] Kısır olan küpeli köpekler doğurgan olmadığı için köpek sayısının artış nedeni değildir. Küpeli köpeklerin toplanması 5199 sayılı yasaya göre yasaktır.[41] 2004 yılında çıkarılan 5199 sayılı Hayvanları Koruma Kanunu olmasına rağmen Türkiye'de 1.389 belediyenin 1.200’ünde bakım evi yoktur. Bu belediyeler kısırlaştırma da yapmamaktadır.[42] Ancak sahipleri tarafından bilinçsizce üretilen ve şehirlere bırakılan sahipsiz köpeklerin sayısı giderek artmış[42] ve başıboş köpek sorunu daha görünür hâle gelmiştir.[43]

2024 yılı Türkiye sokak hayvanları yasa taslağı[değiştir | kaynağı değiştir]

Ana madde: 2024 yılı Türkiye sokak hayvanları yasa taslağı

Ayrıca bakınız[değiştir | kaynağı değiştir]

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]

  1. ^ Söğüt, Özgür (20 Mayıs 2010). "Türkiye'nin Güneydoğusunda Önlenebilir Bir Halk Sağlığı Sorunu: Kuduz Riskli Temas Olguları" (PDF). Akademik Acil Tıp Dergisi. 21 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 21 Ekim 2022. 
  2. ^ Esatgil, Meltem Ulutaş (18 Aralık 2007). "Türkiye'de Hidatidozis (Ekinokokkosiz) Sorunu". İstanbul Üniversitesi Veterinerlik Fakültesi Dergisi. 21 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Ekim 2022. 
  3. ^ "Sokak köpekleri düzenlemesi: 20 yıl öncesine mi dönülecek?". www.diken.com.tr/. Erişim tarihi: 13 Haziran 2024. 
  4. ^ "Anadolu Ajansı". Anadolu Ajansı. Erişim tarihi: 30 Mayıs 2024. 
  5. ^ "4 Nisan Sokak Hayvanları Günü: Türkiye'de sokak hayvanları ne durumda ve neden tartışılıyor?". BBC News. 2 Nisan 2022. 4 Mayıs 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Mayıs 2022. 
  6. ^ "10 yılda 60 milyon sokak köpeği olacak". www.indyturk.com/. 10 Kasım 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Kasım 2022. 
  7. ^ "Tarım ve Orman Bakanı Yumaklı, sahipsiz köpeklerle ilgili değerlendirmelerde bulundu". Anadolu Ajansı. Erişim tarihi: 30 Mayıs 2024. 
  8. ^ "Sokakların güvenli olmasını isteyenler sahipsiz köpeklere çözüm bekliyor". Anadolu Ajansı. Erişim tarihi: 3 Haziran 2024. 
  9. ^ "Sokak köpekleri kamuoyu araştırması". TRT Haber. Erişim tarihi: 3 Haziran 2024. 
  10. ^ Vehid, Suphi. "ZoonotİK Hastalıklar" (PDF). 23 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 23 Ekim 2022. 
  11. ^ "Zoonoz Hastalıklar". Zeytinburnu Veteriner Polikliniği. 3 Ocak 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Ekim 2022. 
  12. ^ Turan, Musab (3 Mart 2020). "Hayvandan insana bulaşan virüs kaynaklı ölümler". Anadolu Ajansı. 23 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Ekim 2022. 
  13. ^ "Corona virüsü neden yarasalar üzerinden bulaştı?". Kozan Demircan. 28 Mart 2020. 23 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Ekim 2022. 
  14. ^ "Aç Kalan Hayvanlar Çöpten Besleniyor". Gaziantep Time. gazianteptime.com.tr. 5 Eylül 2020. 24 Kasım 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Kasım 2022. 
  15. ^ Mynet (30 Temmuz 2012). "Çöplerden Beslenen Başıboş Hayvanlar İnsan Sağlığını Tehdit Ediyor". Mynet YurtHaber. www.mynet.com. 24 Kasım 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Kasım 2022. 
  16. ^ Dağdelen, Tuğba (18 Eylül 2021). "Köpeklerde Kuduz Hakkında Bilinmesi Gerekenler | Petlebi". petlebi.com. 24 Kasım 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Kasım 2022. 
  17. ^ Doğrucan, Cemhan. "KUDUZ". bilheal.bilkent.edu.tr. Bilkent Üniversitesi Sağlık Merkezi. 7 Kasım 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Kasım 2022. 
  18. ^ "Başbakanlık Mevzuatı Geliştirme ve Yayın Genel Müdürlüğü". www.resmigazete.gov.tr. 18 Ocak 2012. 24 Kasım 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Kasım 2022. 
  19. ^ Oymak, Sibel Cevizci. "Sokak hayvanları ve halk sağlığı" (PDF). 22 Temmuz 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 24 Aralık 2022. 
  20. ^ "Son 21 ayda 40'ı çocuk 92 kişi sokak köpekleri yüzünden hayattan koparıldı". ensonhaber. www.ensonhaber.com/. 21 Aralık 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Aralık 2023. 
  21. ^ "Türkiye'de başıboş köpeklerle ilgili acı tablo: 21 ayda 40'ı çocuk 92 kişi hayatını kaybetti". www.iha.com.tr. İhlas Haber Ajansı. 21 Aralık 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Aralık 2023. 
  22. ^ "Bir İç Güvenlik Meselesi Olarak Başıboş Köpek Sorunu". daktilo1984.com. daktilo1984. 27 Kasım 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Kasım 2022. 
  23. ^ "Türkiye'deki başıboş köpek sorunu dünya gündeminde!". 11 Kasım 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Mart 2022. 
  24. ^ "İzmir'de hayvan vahşeti! 6 köpek tarım ilacı ile zehirlendi". Cumhuriyet. 6 Haziran 2024. Erişim tarihi: 6 Haziran 2024. 
  25. ^ "Şanlıurfa'da ki Katliama Büyük Tepki!". Günışığı Gazetesi. 8 Haziran 2024. Erişim tarihi: 9 Haziran 2024. 
  26. ^ "Şanlıurfa Büyükşehir Belediyesinden Sosyal Medyadaki Köpek Katliamı İddialarını Yalanladı". Şanlıurfa Haberleri, Güncel Haber sitesi, Urfadasın - şanlıurfa Haber, Urfa Haber, Şanlıurfa Son Dakika, Urfa Güncel hab. Erişim tarihi: 9 Haziran 2024. 
  27. ^ "Türkiye Yerli Köpek Irk ve Tipleri". Iğdır Üni. Fen Bilimleri Enst. Der. / Iğdır Univ. J. Inst. Sci. & Tech. 2(1): 99-106, 2012. 
  28. ^ "Yasaklı 6 köpek ırkı için son 3 gün". www.ntv.com.tr. Erişim tarihi: 2024-06-18. 
  29. ^ "İstanbul'un başıboş köpekleri: 600 yıldır birlikte yaşıyoruz". 29 Haziran 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Mart 2022. 
  30. ^ "Ne Olacak Bu Köpekler". Ekrem Buğrâ Ekinci. 3 Haziran 2024. 18 Haziran 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Haziran 2024. 
  31. ^ ""3-4 Haziran: 80 bin köpeğin Hayırsızada'da katledildiği 1910 sürgününün 109. yılı"". 8 Haziran 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Ekim 2020. 
  32. ^ "Street Dog Genocide: The Sad History of Turkish Street Dogs". A Street Dog's History. 6 Ekim 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Ekim 2014. 
  33. ^ ""Hayırsız Ada'da bir "Katliam" Anıtı!"". 11 Ocak 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Haziran 2019. 
  34. ^ "Köpeklere karşı ittihaz edilecek tedbirler hakkında" (PDF). Resmi Gazete. TBMM. 9 Eylül 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 1 Aralık 2022.  Yazar |ad1= eksik |soyadı1= (yardım)
  35. ^ Belsare, Aniruddha (2 Kasım 2020). "Modelling the challenges of managing free-ranging dog populations". Scientific Reports. 1 (10). doi:10.1038/s41598-020-75828-6. PMID 18874. Erişim tarihi: 24 Mayıs 2024. 
  36. ^ Boone, John D. (25 Ağustos 2015). "Better trap–neuter–return for free-roaming cats: Using models and monitoring to improve population management". Journal of Feline Medicine and Surgery. 17 (9): 800-807. doi:10.1177/1098612X15594995. PMID 26323805. 2 Haziran 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Ekim 2021. 
  37. ^ Spehar, Daniel D.; Wolf, Peter J. (Kasım 2017). "An Examination of an Iconic Trap-Neuter-Return Program: The Newburyport, Massachusetts Case Study". Animals (İngilizce). 7 (11): 81. doi:10.3390/ani7110081. ISSN 2076-2615. PMC 5704110 $2. PMID 29088106. 
  38. ^ "5199 revizyon Kanun No. 7332". Resmi Gazete. 14 Temmuz 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Mart 2022. 
  39. ^ "Türkiye'de Sokak Köpeği Sorunu Nasıl Çözülür?". Evrim Ağacı. 1 Haziran 2024. Erişim tarihi: 6 Haziran 2024. 
  40. ^ "Ankara Barosu'nda 'sokak hayvanları' düzenlemesi için 'vakum etkisi' uyarısı". DHA | Demirören Haber Ajansı. 31 Mayıs 2024. Erişim tarihi: 6 Haziran 2024. 
  41. ^ "Sokak hayvanlarının toplatılması ile ilgili | Meral Olcay". Fatih Belediyesi Yedikule Hayvan Barınağı. Erişim tarihi: 5 Haziran 2024. 
  42. ^ a b "Köylerde çoban köpeklerinin yavruları şehirlere atılıyor". Hürriyet. 27 Mayıs 2024. Erişim tarihi: 5 Haziran 2024. 
  43. ^ "Sokak köpekleri sorunu". 11 Nisan 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Mart 2022. 
"https://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Türkiye%27de_başıboş_köpek_sorunu&oldid=33260278" sayfasından alınmıştır