Âdet (tıp)
 | Bu maddedeki bilgilerin doğrulanabilmesi için ek kaynaklar gerekli. (Haziran 2021) (Bu şablonun nasıl ve ne zaman kaldırılması gerektiğini öğrenin) |
Âdet, hayız, menstrüasyon veya regl, kadınlarda ve bazı diğer yüksek dişi primatlarda,[1] rahim iç yüzeyinde oluşan damar ve dokuların kan ile birlikte vücuttan atılması şeklindeki fizyolojik olay. Doğurgan kadınlarda üreme ve döllenme amacıyla meydana gelen değişiklikler için kullanılan bilimsel bir terimdir. Menstrüasyon halk arasında aybaşı olarak da bilinir. Fiil olarak genellikle âdet görmek ya da regl olmak şeklinde kullanılır.
Âdet döngüsü (menstrual siklus) çerçevesinde kadınların ergenliğe erişmesinden menopoza girmelerine kadar yaklaşık her 28 günde bir tekrarlanan bu süreç, sadece gebelik süresince durur.[2] Kadınların çoğu düzenli olarak 28 günde bir âdet görmez; 21-35 günde bir âdet görmek normal kabul edilir.[1] Adet kanamaları azalarak 3 ila 7 gün devam eder. Bu süre zarfında yaklaşık 35-40 ml. kan kaybedilir. Bu miktar çoğu kadında 50 ml'nin altındadır.[1]
Meydana gelişi
[değiştir | kaynağı değiştir]Menstrüasyon sadece insansılarda meydana gelir. Diğer plasentalı memeliler ise östrus olarak adlandırılan durumu yaşarlar. Östrus esnasında atılan dokular genellikle vücut tarafından absorbe edilir.
Rahimin (Latince: uterus) iç yüzeyinde, her ay, döllenmiş yumurtanın gelip yapışmasını ve buradan beslenmesini sağlayacak damarlı bir doku oluşur. Eğer döllenme yoksa bu doku görevini tamamlayıp yerini alttan gelen yeni dokuya bırakarak dökülür. Her ay bu işlem aynı şekilde tekrarlanır. Bu sürece menstürel siklus ya da regl düzeni denir. İşlevini yitirerek yerini yeni oluşan dokuya bırakıp dışarıya atılan bu dokuya da regl kanaması ya da menstrüasyon kanaması denir. 4 hafta sürer ve sonra da sık sık gelir.
Sancılı regl (dismenore)
[değiştir | kaynağı değiştir]Regl kanaması süresince ağrı hissedilmesine dismenore, yani sancılı âdet görme denir. Dismenore, kadınların yarısından fazlasında az ya da çok görülmektedir. Aslında bu durum, kanamayı kontrol altında tutmak için ortaya çıkan rahim kasılmalarının ağrı olarak algılanmasıdır.
Belirtileri
[değiştir | kaynağı değiştir]Regl sancısı, karnın alt kısımları ile kasıklarda hissedilir. Şiddetli bel ve baş ağrısı sancıyla birlikte sık görülen belirtilerdendir. Âdet sancısı olan kadınlarda bulantı, kusma, kabızlık veya ishal, halsizlik gibi şikayetler de görülebilir.
Regl olmadan önceki birkaç günde kişinin iştahı artar ve özellikle tatlı yiyecekler ister. Yine birkaç gün önce özellikle yüzde belirgin sivilceler oluşur. Âdet sancısı genellikle âdet başlamadan önceki 24 saat içinde başlar. Ağrı, kısa süreli olarak şiddetini artırır, âdetin ilk günü daha şiddetlidir ve bu ağrı, âdet döneminin sonuna kadar giderek hafifler.
Önlemler ve tedavi
[değiştir | kaynağı değiştir]Dismenore, bâzı önlemlerle bir miktar engellenebilir. Regl döneminden önce ve âdet dönemi süresince çay, kahve, kola gibi gıdalardan uzak durulmalıdır. Ağrılı bölgeye masaj yapılması da faydalıdır. Âdet sancısı, aşırı yorgun ve sinirli kişilerde daha fazla görülür. Bu nedenle, bu dönemde dinlenmeye özen göstermeli ve çok yorucu faaliyetlerden ve stresten uzak durulmalıdır.
Özellikle, kabızlık şikayeti olanların lifli gıdaları tüketmeleri, bol su almaları ve sigara ve alkolden uzak durmaları gerekir.
Bâzı durumlarda ilaç tedavisi de gerekebilir. Bunun için bir kadın hastalıkları ve doğum uzmanına danışılmalıdır.
İnsanda âdet dönemi
[değiştir | kaynağı değiştir]Âdet dönemi üreme için gerekli olup endokrin sistem kontrolündedir. Çoğunlukla foliküler faz, ovülasyon ve luteal faz olarak üç faza ayrılır. Ayrıca bazen rahim döngüsü kullanılarak yanlış sınıflandırılır: Âdet, proliferatif faz ve sekretuar faz olarak. Âdet dönemi menstrual kanın görüldüğü ilk günden itibaren sayılmaya başlanır. Hormonal kontrasepsiyon üremenin önlenmesi amacı ile normal hormonal değişikliklere müdahale olarak kullanılır. Yavaş yavaş foliküler dönemde artan östrojen tarafından uyarılır, kan akışı (âdet) yavaşlar ve durur ve rahim yüzeyi kalınlaşır. Overde folikül hormonlar karmaşık bir etkileşimin etkisi altında gelişmeye başlar ve birkaç gün sonra bir veya bazen iki baskın karakter haline gerlir (non-dominant folikül atrofi olur ve ölür). Yaklaşık orta döngüsü, luteinleştirici hormon (LH) dalgalanmaları 24 ilâ 36 saat sonra, dominant follikül ovülasyon denilen bir yumurta veya birden fazla yumurtayı bırakır. Overde dominant folikülün kalıntıları korpus luteum denilen ve progesteron üretiminde büyük işlevi olan yapıyı oluşturur. Yumurta hücresi döllenme olmadan 24 saat veya daha az süre yaşayabiliyor. Progesteron etkisi altında olan endometrium (rahim yüzeyi) gebelik kurmak için ve embriyo potansiyel implantasyonuna hazırlanmak için değiştirir. İmplantasyon yaklaşık iki hafta içinde oluşmazsa, korpus luteumda hem progesteron, hem de östrojen düzeylerinde keskin düşüşlere neden olacaktır. Bu hormonların düşmesi uterus yüzeyinin yıkılmasına ve yumurtanın düşmesine sebep olur. Buna da Menstrual Siklus (Türkçe: Âdet dönemi) denir.
Âdet döngüsü içinde, kadın üreme sistemi gibi diğer sistemler (örneğin, göğüslerde hassasiyet ve ruh durumu değişiklikleri gibi) değişiklikler meydana gelir. Bir kadının ilk âdet menarş olarak adlandırır ve 12-13 yaş çevresinde genellikle oluşur. Menarş yaş ortalaması ABD'de 12.5 yıl, Kanada'da 12.72, İngiltere ve 13.06 ± 0.10 yıl, İzlanda 12.9 yıldır. Bir kadının üreme fazının sonu genellikle 45 ve 55 yaşları arasında meydana gelir ve buna menopoz denir.
Menarş kızlarda ergenlik sonraki aşamalarından biridir. İnsanlarda menarş yaş ortalaması 12-13 yaştır. Ancak yaşları 8 ilâ 16 arasında herhangi bir yaş da normaldir. Kalıtım, beslenme ve genel sağlık gibi faktörler menarşı hızlandırabilir ya da geciktirebilir. Bir kadının üreme süresi sonunda âdet döngüsünün durması, menopoz olarak adlandırılır. Kadınlarda menopoz yaş ortalaması genellikle 45 ilâ 55 arasındadır. 45 yaş öncesi menopoz, gelişmiş ülkelerde erken kabul edilir. Menopoz yaşı büyük ölçüde genetik bir sonuç olmakla birlikte hastalık, bâzı ameliyatlar veya tıbbî tedaviler, menopozun daha erken oluşmasına neden olabilir.
Bir kadının âdet döngüsü uzunluğu genellikle kısa döngü ve uzun döngü olarak değişebilmektedir. Kısa döngüler ve uzun döngüler arasındaki süre sekiz günden daha az ise kadın için âdeti düzenli kabul edilir. Bir kadın dört günden az siklus uzunluğu varyasyonları deneyimi için alışılmadık bir durumdur. Sekiz ve 20 gün arasındaki uzunluk varyasyonu orta düzensiz döngüleri olarak kabul edilir. Bir kadının uzun ve en kısa döngü uzunlukları arasındaki 21 gün veya daha fazla değişimi çok düzensiz olarak kabul edilir.
Fazlar
[değiştir | kaynağı değiştir]Âdet döngüsü birkaç farklı aşamaları ilen birbirinden ayrılabilir. Her fazın ortalama uzunluğu aşağıda gösterilmiştir, ilk üç ve son üç over meydana süreçlerle ilgili diğerleri ise endometriyum değişiklikleri ile ilgilidir:
| Fazın adı | Ortalama başlangıç günü (28 g. siklusla) |
Ortalama bitiş günü |
| Menstrual faz (menstruasyon) | 1 | 4 |
| Proliferatif faz (Bazı kaynaklar bu aşamayı da Menstruasyona dahil ederler) | 5 | 13 |
| Ovülatuar faz (ovülasyon) | 13 | 16 |
| Luteal faz (Serkratuvar faz olarak da bilinir) | 16 | 28 |
| İskemik faz | 27 | 28 |
| Folliküler faz | 1 | 13 |
Menstruasyon âdet kanaması, catamenia, periyot veya regl olarak da adlandırılabilir. Regl kanaması normal bir kadının hamile olmadığının işareti olarak işlev görür. (Bir dizi faktörler gebelik sırasında kanamaya neden olabilirse de bu durum kesin olarak kabul edilemez; bâzı faktörler erken gebeliğe özgüdür ve ağır akışa neden olabilir.)
Ömenore birkaç gün (genellikle 3 ilâ 5, ama her yerde 2 ilâ 7 gün arasında normal kabul edilir) sürer ve normal, düzenli bir âdet olduğunu gösterir. Mensturasyon sırasında ortalama kan kaybı 35 ml'dir ve 10 ilâ 80 arası normal kabul edilir. Menoraji yaşayan kadınlar ise demir eksikliğine karşı daha hassastır. Plazmin denilen bir enzim de menstrüel sıvının pıhtılaşmasını engeller.
Âdetin ilk birkaç günü karın, sırt veya üst uylukta ağrılı kramplar oldukça yaygındır. Menstruasyon sırasında şiddetli rahim ağrısı dismenore olarak bilinir, ergen ve genç kadınlar arasında (yaklaşık %67'sini etkileyen) çok yaygın bir durumdur. Menstrüasyon başladığında, örneğin göğüslerde hassasiyet ve sinirlilik gibi premenstrüel sendrom belirtileri (PMS) genellikle azalır. Birçok sağlık ürünleri kendi menstruasyon sırasında kullanmak için pazarlanmaktadır.
Kapsamlı okuma
[değiştir | kaynağı değiştir]- Howie, Gillian; Shail, Andrew (2005). Menstruation: A Cultural History. Palgrave Macmillan. ISBN 1-4039-3935-7.
- Knight, Chris (1995). Blood Relations: Menstruation and the Origins of Culture 16 Temmuz 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. New Haven and London Campaign: Yale University. ISBN 0-300-04911-0.
Kaynakça
[değiştir | kaynağı değiştir]- ^ a b c "Menstruation." Encyclopædia Britannica Ultimate Reference Suite. Chicago: Encyclopædia Britannica, 2010.
- ^ "Menstruation." Oxford Dictionary of English 2e, Oxford University Press, 2003.
Ayrıca bakınız
[değiştir | kaynağı değiştir]Dış bağlantılar
[değiştir | kaynağı değiştir]
