İçeriğe atla

Reaktans (psikoloji)

Vikipedi, özgür ansiklopedi
(Psikolojik tepkisellik kuramı sayfasından yönlendirildi)
Başlığın diğer anlamları için Reaktans sayfasına bakınız.
Psikoloji
dizisinin bir parçası
Temel bilimler
Uygulamalı psikoloji
Kavramlar
Listeler

Reaktans, Psikolojik Tepkisellik Kuramı veya Karşıt Tepki Kuramı, davranışsal özgürlüklerin teklifler, kişiler, kurallar ya da düzenlemeler yoluyla tehdit edilmesi veya ortadan kaldırılması durumunda ortaya çıkan motivasyonel uyarılmadır.[1] Reaktans, birilerinin veya bir şeyin seçeneklerini elinden aldığını veya alternatiflerin kapsamını sınırladığını hissettiğinde ortaya çıkar.

Reaktans, birisinin belirli bir görüşü veya tutumu kabul etmesi için ağır bir şekilde baskı altına alındığında ortaya çıkabilir. Reaktans, kişinin amaçlanana aykırı bir görüş veya tutumu benimsemesine veya güçlendirmesine neden olabilir, ayrıca ikna edilmeyi zorlaştırabilir.

Ters psikoloji, reaktans etkisine oynanarak, birilerinin istediklerinin tersini seçmesi için etkilemeye çalışıldığı durumlarda kullanılır.

Tanım ve teori

[değiştir | kaynağı değiştir]

Psikolojik reaktans; insanların özgür davranışlarına yönelik bir tehdit veya kayıp yaşadıkları zamanda ortaya çıkan, hoş olmayan bir motivasyonel uyarılmadır.[2][3][4] Örnek vermek gerekirse, bir kişi, eylemin sağladığı fayda veya zarardan bağımsız olarak, onu yasaklayan otorite ile kasıtlı olarak alay etmek için yasaklanan eyleme karşı bir meyil gösterebilir.

Bir bireyin davranışını ne zaman ve nasıl gerçekleştireceğini seçme özgürlüğü ve ilgili özgürlüğün farkında olduğu düzey -ve bu özgürlüğü tatmin etmek için gerekli davranışları belirleyebilme- reaktansın oluşumunu etkiler.

Bireyin davranışsal özgürlükleri tehdit edilir, azaltılır ya da ortadan kaldırılırsa kişinin motivasyonel olarak uyarıldığı varsayılır.[5] Daha fazla özgürlüğü kaybetme korkusu bu uyarılmayı tetikleyebilir ve tehdit altındaki özgürlüğü yeniden tesis etmeleri için onları motive edebilir. Bu motivasyon durumu, kişinin hareket özgürlüğünün algılanan azalmasının bir sonucu olduğu için, bir karşı güç olarak kabul edilir ve bu nedenle "psikolojik tepki" olarak adlandırılır.

Reaktans ayrıca bağımlılık danışmanlığında karşılaşılan inkar problemini de açıklamaktadır. William R. Miller’in araştırmalarına göre;[6] “Bir danışmanın hastasına karşı almış olduğu tutum, hastanın direnç seviyesini yukarı ve aşağı çekebilmektedir.” Görüşme esnasında danışmanın argümantasyondan, inkâr etme suçlaması ve doğrudan yüzleştirmeler, ziyade motivasyon arttırma terapisi, “saygılı ve düşünceli” bir tutum, sergilemesi direnç ve inkârın tetiklenmemesini yani reaktansın oluşmamasını, hastanın bundan kaçınmasını sağlar.[7]

Reaktans teorisinin dört önemli aşaması vardır: var olan özgürlük, özgürlüğe yönelik tehdit, tepki verme (reaktans) ve özgürlüğün yeniden sağlanması.

Var olan özgürlük

[değiştir | kaynağı değiştir]

Reaktans, bireylerin algıladığı ve herhangi bir zamanda katılabileceği özgür davranışlar, durumlar ve tutumlar olduğunu var sayar. Davranış, akla gelebilecek her türlü eylemi içerir. Birey, eylemini kontrol edebileceğini veya seçebileceğini inandığı durumlarda kendini özgür hisseder.[5][8]

Bir davranışın özgür olması için, bireyin ona katılacak ilgili fiziksel ve psikolojik yeteneğe sahip olması ve o anda veya yakın gelecekte bu davranışa katılabileceğini bilmesi gerekmektedir, zira birey özgürlüğün farkında değilse reaktans oluşmaz.[5] Bununla alakalı olarak, bireyler için belirli bir davranışa yeltenmeye dair özgür olup olmadıkları, gözlemci veya bireyin kendisi için her zaman açık değildir.

Özgürlüğe yönelik tehdit

[değiştir | kaynağı değiştir]

Reaktans oluşumundaki tehdidin basit engellemelerden farkı, bireyin o davranışı seçip seçmediğinin öneminin yokluğudur. Bireyin “davranmakta” özgür oluşu, o davranışı gerçekleştirdiği anlamına değil, seçebileceği anlamına gelir ve bu seçilebilirlik ortadan kalktığı zaman reaktans oluşur.[8]

Özgürlüğe yönelik tehditler, iç tehdit ve dış tehdit olarak ikiye ayrılır. Bireyin seçenekler arasında seçim yapıyor oluşu seçmedikleri karşı bir iç tehdit yaratır. Dış tehdidin ise “kişisel” ve “kişisel olmayan” şeklinde iki boyutu vardır.[9]

Kişisel tehdit, tehdidin direkt olarak bireye yönelik olduğu durumlardır. Bu tip durumlarda tehdit açık ve nettir, birey tehdidi algılar ve reaktansın sonraki aşamasına geçer. Tehdidin ikinci boyutunda ise bireyin tehdidi algılayıp reaktans oluşturması kolay değildir, zira tehditler direkt bireye yönelik değildir. Bireyin içinde bulunduğu devlet ya da birlikte çalıştığı patron bireyin sürekli olarak özgürlüklerini tehdit etmekteyse de bunlar direkt olarak bireye yönelik olmadığından algılama ve reaktans oluşturma durumları zorlaşabilir, hatta gerçekleşmeyebilir.[10][11]

Tepki ve özgürlüğün yeniden sağlanması

[değiştir | kaynağı değiştir]

Tepkinin boyutu konusunda; bireyin davranışsal özgürlükleri tehdit edilir, azaltılır ya da ortadan kaldırılırsa, o kişinin motivasyonel olarak uyarıldığı ve tepki vereceği varsayılır. reaktansın ortaya çıkışını etkileyen üç ana etken vardır:[12]

  • Tehdit edilen ya da ortadan kaldırılan davranışsal özgürlüğün birey için önemi. Davranışsal özgürlükler, birey için ne kadar önemliyse ortaya çıkan reaktans oranı da o kadar büyük olacaktır.
  • Tehdit edilen ya da ortadan kaldırılan davranışsal özgürlüğün oranı. Davranışsal özgürlüğün ne kadarının tehdit edildiği veya ortadan kaldırıldığı, reaktans oranını doğrudan etkileyecektir.
  • Davranışsal özgürlüğe gelen tehdidin büyüklüğü. Tehdit ne kadar büyükse reaktans oranı da o kadar büyük olacaktır.

Bunların yanında, tek bir davranışsal özgürlüğün ortadan kaldırılışı, başka özgürlüklerin şimdi ya da daha sonra ortadan kaldırılmasıyla bağlantılı olabilir ya da bireylerde böyle bir endişe doğmasını sağlayabilir. Benzer şekilde, başka birinin davranışsal özgürlüğünün tehdit edilmesi ya da ortadan kaldırılması durumunda, bireyin başına da aynısı gelebilir veya bireyde böyle bir endişe doğurabilir.[13] Bunun yanında özgürlüğün koşullandırılması, tehdidin “bunu yapmadan önce, şunu yapman gerekmekte” şeklinde oluşu, ortaya çıkacak reaktansın diğer durumlardan daha az olmasına sebebiyet verebilir.[9]

Birey, tehdit nedeniyle özgürlüğünü kaybettiğinde vereceği en basit tepki tehdidin tam tersi hareket etmek olacaktır. Bunun yanında birey, ortadan kalkan özgürlüğe erişmeye çabalamaktan ziyade diğer özgürlüklere yönelebilir.

Reaktans ile alakalı diğer kavramlar, rasyonalleştirme ve meşruiyettir. Belirli bir davranışın veya davranış kümesinin aldığı tehdidin azalması veya sınırlandırılması gerekçelendirmenin olası bir etkisidir. Bay Doe, acil bir durumdan dolayı Mrs. Smith'e müdahale ettiğini söylerse, bu, Bayan Smith'in Bay Doe'nun gelecekte tekrar müdahale edeceğine dair bir fikir oluşturmasını engeller. Aynı şekilde meşruiyet de bir kişinin özgürlüğüne dair uygunsuz bir müdahalenin olma olasılığını düşürdüğüne dair bir varsayım olacağından, bir dizi tehdit edilmiş davranışa işaret edebilir. Meşruiyet, kişinin özgürlüğünün belirsiz olduğuna dair bir algı oluşturabilir.

Kabullenilmiş Çaresizlik Sendromu

[değiştir | kaynağı değiştir]
Ana madde: Kazanılmış başarısızlık sendromu (psikoloji)

Bireyin tehdide karşı tepki vererek özgürlüğünü elde etmesi durumunun her zaman gerçekleşmemesinin nedenlerinden biri de, bireyin en başta özgürlüğü elde edemeyeceğine dair inancıdır. Bu tip durumlarda birey tehdit karşısında tepkisiz kalarak özgürlüğü yeniden elde etmeye uğraşmaz, tehdidi kabul eder.[14][15]

Deneysel kanıtlar

[değiştir | kaynağı değiştir]

Rektans hakkında bir dizi çalışma, bize deneysel kanıtlar sunmaktadır:

Brehm'in 1981 tarihli "Psychological reactance and the attractiveness of unobtainable objects: sex differences in children's responses to an elimination of freedom" adlı çalışması, bir çocuğun elde edilen ve elde edilemeyen nesnelerin çekiciliğine karşı bakışının cinsiyet ve yaştaki farklılıklarını inceledi.[16]

Çalışma, çocukların bu durumlarda ne kadar iyi tepki verdiğini gözden geçirdi ve çocukların "diğer tarafta çimenlerin daha yeşil olduğunu" düşünüp düşünmediğini belirledi. Aynı zamanda, çocuğun sahip olamayacakları şeylerin değersizleşmesi durumunda dünya ile ne kadar iyi barış içinde yaşayacaklarını da belirledi. Bu çalışma, bir çocuk istediğini elde edemediğinde, onu alamamanın duygusal sonuçlarını yaşadığı sonucuna varmıştır.

Bu çalışmada sonuçlar, Hammock ve J. Brehm (1966) tarafından yapılan önceki bir çalışmadan kopyalanmıştır. Çalışma sonucunda erkek denekler elde edemediği şeyleri istediler, ancak kadın denekler reaktans teorisine uymadılar. Seçim özgürlükleri ellerinden alınmış olsa da, bu durumun tepkileri üzerinde genel bir etkisi olmadı.

Silvia'nın 2005 tarihli çalışması "Deflecting reactance: The role of similarity in increasing compliance and reducing resistance", tehdit altındaki bir özgürlüğün etkinliğini artırmanın bir yolunun onu sansürlemek veya etkinliğe karşı tehdit edici bir mesaj vermek olduğu sonucuna vardı. Buna çabaların karşılığında, insanların yasaklanmış alternatifleri seçtiği bir "bumerang etkisi" oluşur. Bu çalışma aynı zamanda sosyal etkinin kişinin temel özgürlüklerini tehdit etmediğinde daha iyi sonuçlara sahip olduğunu göstermektedir. Bu çalışmada ortaya çıkan iki kavram, bir iletişimcinin güvenilirliğini artırarak uyuma yönelik olumlu gücü artırabileceği ve eş zamanlı olarak olumlu iletişim gücünü artırıp olumsuz iletişim gücünü azaltmanın uyumu artırması gerektiğidir.[17]

Miller ve meslektaşları 2006 yılında yaptıkları "Identifying principal risk factors for the initiation of adolescent smoking behaviors: The significance of psychological reactance" adlı çalışmada, reaktansı ergenlik evresindeki birinin sigara içmeye başlamasında önemli bir gösterge olduğu sonucuna varmışlardır. Akran yakınlığı, akran bireyleşmesi ve kuşaklar arası bireyleşme, psikolojik reaktansın güçlü belirleyicileridir. Araştırmanın genel sonuçları, çocukların kendi sınırlamalarının farkında olmasalar da kendi kararlarını verebileceklerini düşündüklerini göstermektedir. Bu, ergenlerin otoriter kontrole, özellikle hedonik açıdan ilgili gördükleri yetişkin davranışlarının yasaklanmasına tepki göstereceklerinin bir göstergesidir.[18]

Ölçüm

[değiştir | kaynağı değiştir]

Dillard ve Shen, teoriyi geliştiren Jack Brehm'in karşıt görüşünün aksine, psikolojik tepkinin ölçülebileceğine dair kanıtlar sağlamıştır.[19] Çalışmalarında, psikolojik tepkinin etkisini iki paralel çalışma ile ölçtüler: biri diş ipini savunuyor, diğeri öğrencileri alkol alımını sınırlamaya teşvik ediyordu.

Reaktans hakkında birkaç sonuç elde ettiler. Öncelikle reaktans çoğunlukla bilişseldir; bu, reaktansın kendini değerlendirme teknikleriyle ölçülebilmesini sağlar. Ayrıca, önceki araştırmaları desteklemek için, tepkinin kısmen öfke tepkisi ile ilgili olduğu sonucuna vardılar. Bu, Brehm'in reaktansın ortaya çıktığı esnada kişinin düşmanca veya saldırgan duygulara sahip olma eğiliminde olduğunu, bu duyguların genellikle tehdidin kendisinden ziyade tehdidin kaynağına yönelik olduğunu doğrular.

Son olarak, tepki içinde hem biliş hem de duygulanım iç içe geçmiştir; Dillard ve Shen, ikna üzerindeki etkilerinin birbirinden ayırt edilemeyecek kadar iç içe olduklarını öne sürmektedirler. Dillard ve Shen'in araştırması, reaktansın belirli kendini değerlendirme yöntemleri kullanılarak etkili bir şekilde incelenebileceğini gösteriyor. Ayrıca, Reaktans teorisinin ve ikna edici sağlık iletişimi ile ilişkisinin daha iyi anlaşılmasını sağladı.

Miller ve meslektaşlarının Oklahoma Üniversitesi'nde 2007 yılında yaptığı "Psychological reactance and promotional health messages: the effects of controlling language, lexical concreteness, and the restoration of freedom" adlı araştırmanın birincil amacı sağlık kampanyalarının mesajlarında dili kontrol etmenin etkilerini ölçmektir.

Araştırma, tanıtım amaçlı bir sağlık kampanyasının sonunda, kısa ve sonradan eklenmiş bir mesajın kullanımını inceleyerek özgürlüğü geri kazanma eğilimini yeniden ele aldı. Çalışmanın sonuçları, daha somut mesajların, daha az somut (daha soyut) mesajlardan daha fazla dikkat çektiğini gösterdi. Ayrıca, somut mesajların kaynağı, soyut mesajların kaynağından daha güvenilir olarak görülebilir. Daha somut, daha az kontrol edici bir dilin kullanılması ve seçimi vurgulayan sonradan eklenmiş mesajlar kullanarak özgürlüğün yeniden sağlanmasının, açık şekilde ikna edici sağlık kampanyalarının yarattığı belirsizliği ve tepkiyi azaltmak için en iyi çözümü sunabileceği sonucuna vardılar.[20]

Ayrıca Bakınız

[değiştir | kaynağı değiştir]
  • Ters psikoloji; ayrıca Çifte-Ters psikoloji.
  • Streisand etkisi; bir bilginin saklanması ya da gizlenmesi sonucunda, genelde internet yoluyla istenenin tam aksine bir şekilde insanlara yayılmasına dair fenomen.

Kaynakça

[değiştir | kaynağı değiştir]

Özel

[değiştir | kaynağı değiştir]
  1. ^ T. Ağcan (2017). a.g.m, syf. 26.
  2. ^ Brehm, J.; Brehm, W. (2013). a.g.e, syf. 4.
  3. ^ Brehm, W. (1966).
  4. ^ Steindl, Christina. (2016). a.g.m, syf. 205.
  5. ^ a b c T. Ağcan (2017). a.g.m, syf. 27.
  6. ^ Miller, William R. (2000). a.g.m, syf. 104.
  7. ^ Miller, William R.; Rollnick, S. (1991). a.g.e, syf. ?.
  8. ^ a b Kaner, Sema (1988). a.g.m, syf. 203.
  9. ^ a b T. Ağcan (2017). a.g.m, syf. 28.
  10. ^ T. Ağcan (2017). a.g.m, syf. 29.
  11. ^ Brehm, J.; Brehm, W. (2013). a.g.e, syf. 33.
  12. ^ Kaner, Sema (1988). a.g.m, syf. 204.
  13. ^ Kaner, Sema (1988). a.g.m, syf. 204-205.
  14. ^ T. Ağcan (2017). a.g.m, syf. 30.
  15. ^ "Öğrenilmiş Çaresizlik: Nasıl Keşfedildi ve Anlamı Ne?". Evrim Ağacı. 2014. 23 Mart 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Aralık 2020. 
  16. ^ Brehm, Sharon S. (1981). a.g.m, syf. 937.
  17. ^ Silvia, Paul J. (2005). a.g.m, syf. 277.
  18. ^ Miller, Claude H. (2006). a.g.m, syf. 244.
  19. ^ Dillard, James; Lijiang, Shen. (2005). a.g.m, syf. 164.
  20. ^ Miller, Claude H. (2007). a.g.m, syf. 225.

Genel

[değiştir | kaynağı değiştir]
"https://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Reaktans_(psikoloji)&oldid=29578106" sayfasından alınmıştır