İçeriğe atla

Musa

Bağlantıları değiştir
Vikipedi, özgür ansiklopedi
(Mûsâ sayfasından yönlendirildi)
"Moşe", "Moses" ve "Hz. Musa" buraya yönlendirilmektedir. Diğer anlamları için Musa (anlam ayrımı) sayfasına bakınız.
Musa
משה‎ Moşeh
Borghese Galerisi'nde bulunan bu görselde Sina Dağı'ndaki Musa, bir elinde On Emir'in yazılı olduğu taş tableti, diğer elinde Tevrat'ı tutuyor. (Guido Reni tarafından, 1624)
DoğumMoşe ben Amram
מֹשֶׁה בן עמרם‎
Goşen, Antik Mısır
(günümüzde Mısır)
ÖlümNibu Dağı, Moab [en], Kenan
(günümüzde Batı Ürdün)
Milliyetİbrani
Diğer ad(lar)ı
  • Yekutiel
  • Ḥeber
  • Yeréd
  • Šemaĭah ben Netānél
  •    (diğerleri)
Etkin yıllarMÖ 13'üncü yüzyıl
EvlilikSippora
Kûşlu kadın[1]
Çocuk(lar)
Ebeveyn(ler)
Aile
Öğrencileri     Yuşa ve Eleazar

Musa (İbranice: מֹשֶׁה‎, ISO 259-3: Mošeh, Modern: Mōş´eh),[not 1] Hristiyanlık, İslam ve Bahâîlik gibi İbrahimî dinlerde önemli bir peygamber, Yahudilikte ise en büyük peygamber[2][3] kabul edilen İbrani din büyüğüdür. İsrail'in on iki oğlundan biri olan Levi'nin soyundan geldiğine inanılır. Tanah'taki anlatımlara göre İsrailoğulları'nın önderi ve kanun koyucusu olan Musa, Tanah'ın ilk beş kitabının birleşimi olan Tevrat'ın gökten indiricisi olarak atfedilir.[4]

Rabbânî Yahudilik Musa'nın MÖ 1391–1271 aralığında yaşadığını, tarihçi Hieronymus MÖ 1592, James Ussher ise MÖ 1571 aralığında yaşadığını iddia etmektedir.[5][not 2] Bilim dünyasının ortak fikir birliği Musa benzeri bir figürün yaşamış olma olasılığı göz önünde bulundururken, daha çok efsanevi bir figür olduğu yönündedir.[6][7][8][9][10] Çıkış Kitabı'na göre Musa, halkının, yani köleleştirilmiş bir azınlık halk olan İsrailoğullarının nüfuslarının arttığı ve bu nedenle Firavun'un, İsrailoğlullarının Mısır'ın düşmanları ile iş birliği kuracağı endişesini duyduğu bir dönemde doğdu.[11] Firavun, İsrailoğullarının nüfusunu azaltmak için tüm yeni doğan İbrani erkek çocuklarının öldürülmesini emrettiğinde, Musa'nın annesi Yohebed onu gizlice sakladı.

Firavun'un kızı Bithia [en]'nın, Nil Nehri'nin yakınlarında bulunurken bebek olan Musa'yı bulması ve onu büyütmek istemesiyle Musa, firavun kraliyet ailesiyle birlikte büyüdü. Bir gün Musa, Mısırlı bir köle efendisinin bir İbrani'yi dövdüğünü gördü ve kimse olmadığını anlayınca yetkilerini kullanarak köle efendisini öldürtüp kuma gizletti. Ertesi gün iki İbrani'nin kavga ettiğini gördü ve haksız olana, "Niçin kardeşini dövüyorsun?" diye sordu. İbrani, "Kim seni başımıza yönetici ve yargıç atadı? Mısırlıyı öldürttüğün gibi beni de mi öldürtmek istiyorsun?" dedi. Musa korkuya kapılarak, "Bu iş ortaya çıkmış!" diye düşündü ve orada uzaklaşarak Medyen'a gitti.[12] Orada, 'ında, yanan bir çalının ardında görünen ile karşılaştı ve onunla konuştu.[13]

YHVH, İsrailoğulları ve Firavun arasında barış yapmak için Musa'yı Mısır'a geri gönderdi. Lisanı daha düzgün olduğunu ve kendisini doğrulamasını sağlaması için[14] Musa'nın ağabeyi Harun'un da Musa'ya eşlik etmesini emretti.[15] On Bela'dan sonra Musa halkını, İsrailoğullarının Mısır'dan Çıktıkları yerin ötesine götürdü. Ardından Musa'nın On Emir'i aldığı Sina Dağı'na yerleştiler. Yaklaşık kırk yıl bu topraklarda yaşadıktan sonra Musa, Nibu Dağı'nda, Vadedilmiş Topraklar üzerinde öldü.

Adının etimolojisi

[değiştir | kaynağı değiştir]
Musa'nın Bulunuşu (1904), Lawrence Alma-Tadema tarafından

Musa isminin kökeni hakkında çeşitli savlar öne sürülmüştür. Antik Mısır dilindeki mys ("oğlu", "çocuğu") kökünden türemiş olabileceği yüksek olası bir alternatiftir. Thutmose [en] ("Thoth'un çocuğu") veya Ramses ("Ra'nın çocuğu") örneklerinde olduğu gibi teoforik bir isimdir ve kişi isimlerini birleştirildiği şekliyle geçmişte sıklıkla kullanılmıştır. Bu nedenden ötürü Musa isminin önündeki ilâh isminin düşmesi ile tek başına kullanılan bir isme dönüştüğü öne sürülmüştür.[16] Abraham Yahuda [en], Tanah'taki yazımına bakarak ismin "su" veya "tohum" ile "göl, büyük miktarda su" anlamına gelen terimlerin birleştirilmesi ile mw-še sözcüğünden geldiğini öne sürmüş, bu ismin "Nil'in oğlu" manasında kullanıldığını iddia etmiştir.[17]

Musa'nın doğumunun Tanah anlatımı ise Musa ismini firavunun kızının verdiği yönündedir; Firavunun kızı çocuğu evlat edinir ve: "Onu sudan çıkardım" (mešitihu) diyerek adını Musa (Moşeh) koyar.[18][19] Bu açıklama genellikle halk etimolojisi olarak sınıflandırılır[20][21] ve Musa'nın Mısırlı kökenlerini gizlemek için oluşturulmuş olabileceği düşünülür.[22]

Musa'nın ismi, Filon ve Josephus gibi Yahudi tarihçiler tarafından da Mısırca etimolojilere dayandırılmıştır. Filon, Musa isminin Mısırca "su" manasına gelen mōu sözcüğünden türediğini belirtmiş, bu ismi Nil'de bulunma hikâyesine bağlamıştır.[23] Josephus ise Antiquitates Iudaicae eserinde, Filon ile aynı görüşü paylaşmış, ancak ismin sonunda yer alan -esês kısmının "kurtarılanlar" anlamına geldiğinden de bahsetmiştir.[19] Thermutis veya Bithiah olarak bilinen Mısırlı Firavun'un kızının nasıl İbranice konuşmuş olabileceği Abraham ibn Ezra ve Hezekiah ben Manoah gibi Orta Çağ Yahudi yorumcuları tarafından da irdelenmiştir.[24][25]

Tarihsellik

[değiştir | kaynağı değiştir]

Musa'yla ilgili ilk yazılı kaynak Babil Sürgünü sırasında üretildiği düşünülen metinlerdir.[26] Bu metinler Musa'nın yaşadığına inanılan dönemden yaklaşık olarak 1000 yıl sonrasına denk geliyor ve Musa veya Kutsal kitap ile ilgili bazı anlatıların Babil-Sümer anlatıları ile benzerliklerine de ışık tutabilir. Musa ile Çıkış Kitabı ve Tesniye Kitabı'nda yaşanan olaylar hakkında Antik Mısır kaynaklarında hiç atıf yer almamakta olup, Mısır ve Sina Yarımadası'nda keşfedilmiş arkeolojik deliller, Musa'nın ana figür olduğu hikâyeleri desteklememektedir.[27] Musa'nın doğumu ve büyütülmesi ile ilgili anlatılan öykülerin bir kısmı Akad kralı Sargon, Hint Karna ve Yunan Oedipus öyküleri ile örtüşür.[28] Sargon'un hikâyesi Akad kaynaklarında şu şekilde ele alınmıştır:

Başrahibe annem hamile kaldı; beni gizlice doğurdu
Beni bir sepete koydu, bitümle kapağımı kapattı
Beni üstümden yükselen nehre attı.[29]

Moşe Rabbenu,(On Emir'le Moşe, Rembrandt)     

Modern bilimsel fikir birliği, Musa'nın efsanevi bir figür olduğu yönündedir,[6] lakin Amerikalı arkeolog William G. Dever [en] MÖ 13'üncü yüzyıl civarında Musa benzeri bir figürün yaşamış olabileceği fikrini dile getirmiştir. Buna rağmen Dever tarafından arkeolojik delillerin var olmadığı da belirtilmiştir.[30]

Senenmut'un heykeli, Brooklyn Müzesi, NYC.

Sigmund Freud, Musa'nın Antik Mısır'ın Akhenaton'u tarafından oluşturulmuş ve monoteist ögeler taşıyan Atenizm dinine mensup bir rahip olduğunu ve Yahudi mistisizminin de bu dinin izlerini taşıdığını düşünüyordu. Akhenaton'un Aton için yazdığı düşünülen övgü şiiriyle Mezmurlar 105 arasında paralel ifadeler bulunur.[kaynak belirtilmeli] Mısırlı araştırmacı Ahmad Osman'a göre ise Musa, Aten'in kendisidir.[31]

Senenmut Mısırlı bir mimar ve hükûmet yetkilisiydi. Senenmut'un Musa olduğunu ileri süren görüşler de vardır.[32][33][34]

Mısır'dan çıkış ile Hyksos'un Firavun I'nci Ahmose tarafından Mısır'dan arkeolojik olarak kanıtlanan sürgünü arasında benzerlikler vardır. I'nci Ahmose döneminde, fırtına stelinde anlatılan bir doğal afet meydana geldi. Bu doğal afetin tanımı, Tanah'taki On Belanın tanımını çok andırıyor. Ipuwer Papirüsü bu doğal afetin daha ayrıntılı bir tanımını içerir.[35] Jan Assmann ve Donald B. Redford Mısır'dan çıkışın tarihselliğini savunanlar arasındadır.

Ayrıca, Minos patlamasıyla (Santaroni volkanik patlaması) Mısır'dan Çıkış ve On Bela arasında bağlantı kuranlar da mevcuttur.[36][37]

Hollandalı teolog Cornelis Tiele [en], İbrahimî dinlerdeki Tanrı'nın atasını oluşturan YHVH'in aslen Midyanlı bir tanrı olduğunu ve İsrailoğulları'na Musa vasıtasıyla tanıtıldığını öne sürmüştür.[38] Musa'nın yaşamıyla Moav Kralı Meşa'ya atfedilen hikâyeler de paralellik göstermektedir. Meşa, Musa'ya atfedilen hikâyelerde olduğu gibi baskıya karşı direnmiş, kendi halkına İsrail'den çıkmaları için liderlik etmiş ve ilk doğan oğlu Kir-hareseth'in duvarında öldürülmüştür.[39]

İbrahimî dinlerde Musa

[değiştir | kaynağı değiştir]
Ayrıca bakınız: İbrahimî dinler

Yahudilikte Musa

[değiştir | kaynağı değiştir]
Ana madde: Yahudilikte Musa

Yahudilikte Moşe ben Amram (İbranice: מֹשֶׁה בן עמרם‎, lit. "Amram'ın oğlu Moşe") veya Moşe Rabbenu (מֹשֶׁה רַבֵּנוּ‎, lit. "Moşe Önderimiz"), gelmiş geçmiş tüm peygamberler arasında en önemlisi ve kanun koyucusu olarak kabul edilir.[2][3] Tanah'taki Moşe anlatılarının çoğu Çıkış, Levililer, Sayılar ve Tesniye kitaplarından gelir.[40] Bilim insanlarının birçoğu bu kitapların derlemesinin MÖ 538–332'deki Pers dönemine kadar gittiğini, ancak daha önceki yazılı ve sözlü geleneklere uyuştuğunu düşünmektedir.[41][42]

Bir görüşe göre, Tevrat'ta İsrailoğullarının Mısır'dan Çıkış hikâyelerinde bir dinlenme yeri olarak tanımlanan sazlık suyu Tevrat tercümeleri üzerinden[43][44] efsanevi Kızıldeniz geçişine dönüştürülüyor.

Yahudi apokrifinde ve Midraş olarak bilinen rabbinik tefsiri türünde ve ayrıca Yahudi sözlü yasasının başlıca eserleri olan Mişna ve Talmud'da Moşe hakkında çok sayıda hikâye ve ek bilgi vardır. Ayrıca Yahudi geleneğinde Moşe'ye bir dizi yan isim verilir. Midraş Moşe'yı, çeşitli isimlerle anılan, yedi İbrani Kutsal Kitabı kişiliğinden biri olarak tanımlar.[45] Moşe'nın diğer isimleri: Yekutiel (annesinin verdiği), Heber (babasının verdiği), Yered (Miriam'ın verdiği), Avi Zanoah (Harun'un verdiği), Avi Gedor (Kehah'ın verdiği), Avi Soco (süt hemşiresinin verdiği), Şemaiah ben Netanel (Yahudi halkının verdiği).[46] Ayrıca Moşe için Toviah (ilkisimi) ve Levi (aileismi) (Vayikra Rabbah 1:3), Heman,[47] veya Mechoqeiq (kanuni 'Kanunî')[48] ve Ehl Gav Ish (Sayılar 12:3) isimlerini de kullanılır.[49]

Başka bir tefsirde Moşe, Horeb Dağı'nda, Yanan Çalı arasında İlahi görüşü gördükten sonra Cennetin yedinci katına kadar yükselmiş, hatta Cennet ve Cehennemi canlı canlı ziyaret ettiği anlatılır.[50]

Hristiyanlıkta Musa

[değiştir | kaynağı değiştir]
Yeşua'nın başkalaşımı sırasında görünen Moşe, Carl Bloch

Hristiyanlıkta Moşe, Yeni Ahit'te, Eski Ahit din büyükleri arasında en çok bahsedilen ve peygamber kabul edilen kişidir. Hristiyanlar için Moşe, Yeşua'nın öğretilerinde pekiştirildiği ve açıklandığı şekliyle, genellikle Tanrı'nın yasalarının bir sembolüdür. Yeni Ahit yazarları, Yeşua'nın misyonunu açıklamak için sık sık Yeşua'nın sözlerini ve yaptıklarını Moşe ile karşılaştırdılar. Örneğin Elçilerin İşleri 7:39–43 ve 51–53'te altın buzağıya tapan Yahudilerin Moşe'yi reddetmesi, günümüzde geleneksel Yahudiliğin ve Yahudilerin Yeşua'yı reddetmesine benzetilir.[51][52]

İslam'da Musa

[değiştir | kaynağı değiştir]
Musa
موسی

Peygamber
Hat ile yazılmış "Musa" ve ardından "Aleyhisselam"
Defin yeriNebi Musa, Kudüs
MilliyetYahudi
Yerine geldiğiŞuayb
Yerine gelenHarun
Ebeveyn(ler)Yohebed (Annesi) İmran (Babası)

İslam'da Mūsā Alėyhîssalam (موسى عليه السلام) şeklinde anılır, peygamber olarak kabul edilir. Musa Kur'an'da, Muhammed dahil diğer tüm İslami peygamberlerden daha çok kendisinden bahsedilen kişidir.[53][54][55][56][57]

Kur'an'da Mūsā, tıpkı Muhammed gibi hem nebî hem de resûl olarak tanımlanır; ikinci tanımlama Mūsā'nın, kavmine ayetler ve kanunlar getiren peygamberlerden biri olduğuna işaret eder.[58][59] Hadislerden biri veya Muhammed'in yaşamıyla ilgili geleneksel anlatılar—Müslümanların 5 vakitlik ibadetleri ile sonuçlanan—Mūsā ile Muhammed arasında, cennette gerçekleşen bir karşılaşmayı anlatır.[60] Huston Smith bu buluşmanın, "Muhammed'in hayatındaki en önemli olaylardan biri" olduğunu söylüyor.[61]

Makam El-Nabi Mūsā [en], Eriha

Kur'an'da Mūsā'dan isimli veya isimsiz atıflarla 502 kere bahsedilir; bahsi geçen ayetler arasında 2:49–61, 7:103–60, 10:75–93, 17:101–04, 20:9–97, 26:10–66, 27:7–14, 28:3–46, 40:23–30, 43:46–55, 44:17–31, 79:15–25 ve diğerleri bulunur. Kutsal Kitap'ta anlatılan Mūsā'nın yaşamındaki kilit olayların çoğu ve Kutsal Kitap'ta bulunmayan Hızır'la karşılaşma hikâyesi Kur'an'ın farklı Surelerine dağılmış olarak bulunur.[62]

Mūsā'nın Kur'an'daki hikâyelerinde, bebekken bir tekneye konulup Nil'in sularına saklaması ve böylece onun tamamen Allah'ın korumasına terk etmesi, annesine Allah tarafından emredilir.[62][63] Ancak Kur'an'a göre, Tanah ve Kutsal Kitap'takinin aksine Mūsā'yı Nil'in sularında yüzerken Firavun'un kızı değil karısı (Rivayetlere göre adı Asiya [en] idi) bulur. Asiye Firavun'u Mūsā'yı oğulları olarak sahiplenmeye ikna eder.[64][65][66]

Kur'an'daki başlıca Mūsā anlatıları; Firavun'a, Allah'ın varlığını ve ilahi mesajlarını kabul ettirmeye çalışmasını,[67] ve İsrailoğullarının kurtuluşuna giden yolda liderlik misyonu yapmasını vurgulamaktadır.[62][68] Allah Mūsā ve kardeşi Haruna İsrailoğullarını Mısır'dan çıkartmalarını emreder. Çıkış sonrası Sina dağına ulaşırlar ve Mūsā, Onları Kenan'a girmeye teşvik eder, ancak İsrailliler Kenanlılarla savaşacakları ve bir ihtimal yenilgi yaşayacakları korkusuyla Kenan'a girmek istemezler. Bunun sonrasında İsrailliler için çölde 40 yıllık göçebe yaşamı başlar.[69]

Bazı İslami geleneklerin iddialarına göre M´ūsā, Eriha'daki Makam El-Nabi M´ūsā'ya gömülmüştür.[70]

Suhuf

[değiştir | kaynağı değiştir]
Ayrıca bakınız: Suhuf

Kur'an'da iki kez Suhuf'i Musa (Musa'nın sayfaları, صحف موسى) ibaresi geçer.[71][72]

Müslümanlar bu sahifelerin Musa'ya vahyolunduğuna, ancak zaman içerisinde bunların kaybolduğuna veya bozulduğuna inanırlar. Bu ibare(Suhuf-i Musa)'nin neye karşılık geldiği (Musa'nın taş tableti, parşömenler veya Musa'nın beş kitabı) tamamen spekülatif bir yaklaşımdır.

Birçok bilgin "Musa'nın Kitapları"nın (parşömenler) Tevrat'a mı yoksa Musa'nın diğer kutsal yazılarına mı atıfta bulunduğu konusunda spekülasyonlar yapmıştır. Kur'an yorumcusu Abdullah Yusuf Ali bunun İsraillilerin kayıp bir kitabına olası bir referans olabileceğinden bahsederek, Sayılar 21:14'te atıfta bulunulan apokrif bir kitap olan "The Wars of the Lord" (Efendinin Savaşları) kitabını önerir.[73]

Bununla birlikte, Yahudilerin genellikle Tevrat'a Musa'nın Beş Kitabı olarak atıfta bulundukları iyi bilinmektedir. En önemlisi Tesniye, beşinci kitap, birçok yönden farklıdır ve Tevrat'ın bir incelemesi 'Mishneh Tora' olarak anılır. Dini yazıcıların her kitap arasında dört boş satır bırakmasını gerektiren eski bir kılavuz da var. Bu gelenek (Babil Talmud'unda kayıtlıdır, bava batra sf. 13), Muhammed'den yüzlerce yıl önceye dayanmaktadır. Bu nedenle, Kur'an'ın, bilindiği gibi Musa'nın beş tomarına atıfta bulunduğunu varsaymak akla yatkındır.

Mormonizm'de Musa

[değiştir | kaynağı değiştir]

İsa Mesih'in Son Zaman Azizler Kilisesi üyeleri (halk dilinde Mormonlar olarak adlandırılırlar) genellikle Moşe'ye diğer Hristiyanların bakış açısı gibi bakarlar. Bununla birlikte Mormonlar, Hristiyan Kutsal Kitabı'ndaki Moşe anlatımını kabul etmenin yanı sıra, Kutsal Yazılar'ın bir parçası olarak Musa'nın Kitabı [en]'ndan seçmeleri de kabul ederler.[74] Bu kitabın, Moşe'ye tercüme edilmiş yazıları olduğuna inanılıyor ve Büyük Bedelin İncisi [en]'nde yer alıyor.[75]

Son Zaman Azizleri, Moşe'nin ölümünü görmeden cennete götürüldüğüne inanma konusunda da benzersizdir. Ayrıca Joseph Smith ve Oliver Cowdery 3 Nisan 1836'da, Moşe'nin kendilerine yüceltilmiş, ölümsüz ve fiziksel bir biçimde, Kirtland Tapınağında [en] (Kirtland, Ohio'da) göründüğünü ve onlara, "dünyanın dört bir yanından İsrail'in toplanmasının anahtarlarını ve kuzey ülkesinden kayıp on kabilenin önderliğini" verdiğini iddia ettiler.[76]

Politika ve hukuktaki mirası

[değiştir | kaynağı değiştir]

Hristiyan geleneğinde "Musa", mecazi manada, insanları korkunç bir durumdan kurtaran lider olarak anılır. B.D. başkanları arasında Musa'nın sembolizmini kullandığı bilinen, seçmenlerinden "Musa nesli" olarak bahseden Harry S. Truman başta olmak üzere Jimmy Carter, Ronald Reagan, Bill Clinton, George W. Bush ve Barack Obama vardır.[77]

Bazı teologlar ise Musa'nın On Emirler'ini erken demokrasinin oluşumuyla ilişkilendirirler. İskoç teolog William Barclay emirler için "Her şeyin ebedî temeli … emirlerin olmadığı bir durumda bir millet olmak mümkün değildir. Toplumumuz bunlar üzerine kurulmuştur." dedi.[78] 2015'te Papa Francis, Birleşik Devletler Kongresi'ne yaptığı ziyarete hitaben yaptığı konuşmada, tüm insanların "adil yasama yoluyla birlik duygularını canlı tutmaları" gerektiğini "… [ve] Musa figürünün bizi doğrudan Tanrı'ya ve dolayısıyla sevginin haysiyetine götürdüğünü" belirtti.[79]

Ayrıca bakınız

[değiştir | kaynağı değiştir]

Notlar

[değiştir | kaynağı değiştir]
  1. ^ Süryanice: ܡܘܫܐ; Arapça: موسى, M´ūsā; Grekçe: Mωϋσῆς, Mōÿsēs; Latince: Moses
  2. ^ Musa'nın doğumunu Augustinus, eseri Tanrı'nın Şehri'nde yorumlamıştır ve o doğduğu zamanki kralların isimlerini kaydetmiştir:

    "Safrus, Asur'un ondördüncü; Ortopolis, Sikyon'un onikinci; Kriasus, Argos'un beşinci kralı olarak hüküm sürdüğünde Musa, Mısır'da doğdu..."

    Orthopolis, MÖ 1596–1533 yılları arasında 63 yıl boyunca 12. Sikyon Kralı olarak hüküm sürdü; Kriasus ise, 1637–1583 arasında 54 yıl boyunca Argos'un 5'nci Kralı olarak hüküm sürdü.

Kaynakça

[değiştir | kaynağı değiştir]
  1. ^ Filler, Elad. "Moses and the Kushite Woman: Classic Interpretations and Philo's Allegory". TheTorah.com. 30 Aralık 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Mayıs 2019. 
  2. ^ a b Tekvin Deuteronomy
  3. ^ a b Maimonides, 13 principles of faith, 7th principle .
  4. ^ Dever, William G. (2001). "Getting at the "History behind the History"". What Did the Biblical Writers Know and When Did They Know It?: What Archeology Can Tell Us About the Reality of Ancient Israel. Grand Rapids, Michigan and Cambridge, U.K.: Wm. B. Eerdmans. ss. 97-102. ISBN 978-0-8028-2126-3. OCLC 46394298. 
  5. ^ The 17th-century Ussher chronology calculates 1571 BC (Annals of the World, 1658 paragraph 164) (İngilizce)
  6. ^ a b Dever, William G. (1993). "What Remains of the House That Albright Built?". The Biblical Archaeologist. 56 (1). University of Chicago Press. ss. 25-35. doi:10.2307/3210358. ISSN 0006-0895. JSTOR 3210358. the overwhelming scholarly consensus today is that Moses is a mythical figure 
  7. ^ Miller II, Robert D. (25 Kasım 2013). Illuminating Moses: A History of Reception from Exodus to the Renaissance (İngilizce). BRILL. s. 21. ISBN 978-90-04-25854-9. 2 Eylül 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Ekim 2020. Van Seters concluded, 'The quest for the historical Moses is a futile exercise. He now belongs only to legend.' 
  8. ^ William G. Dever (2001). What Did the Biblical Writers Know and When Did They Know It?: What Archeology Can Tell Us About the Reality of Ancient Israel. Wm. B. Eerdmans Publishing. s. 99. ISBN 978-0-8028-2126-3. 24 Temmuz 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Temmuz 2020. 
  9. ^ Avraham Faust (2015). Israel's Exodus in Transdisciplinary Perspective: Text, Archaeology, Culture, and Geoscience (İngilizce). Springer. s. 476. ISBN 978-3-319-04768-3. 21 Ekim 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Ekim 2020. 
  10. ^ "Sümerler Türkler" (PDF) (İngilizce). 5 Mayıs 2012 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Temmuz 2012. 
  11. ^ Çıkış 1:14–16
  12. ^ Çıkış 2:14–15
  13. ^ Douglas K. Stuart (2006). Exodus: An Exegetical and Theological Exposition of Holy Scripture (İngilizce). B&H Publishing Group. ss. 110-13. 
  14. ^ Çıkış 4:10
  15. ^ Çıkış 7:7
  16. ^ Hays, Christopher B. 2014. Hidden Riches: A Sourcebook for the Comparative Study of the Hebrew Bible and Ancient Near East 19 Temmuz 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Presbyterian Publishing Corp. p. 116.
  17. ^ Ulmer, Rivka. 2009. Egyptian Cultural Icons in Midrash 19 Temmuz 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. de Gruyter. p. 269.
  18. ^ Exodus 2:10
  19. ^ a b Maciá, Lorena Miralles. 2014. "Judaizing a Gentile Biblical Character through Fictive Biographical Reports: The Case of Bityah, Pharaoh's Daughter, Moses' Mother, according to Rabbinic Interpretations 19 Temmuz 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.." ss. 145-75 in Narratology, Hermeneutics, and Midrash: Jewish, Christian, and Muslim Narratives from Late Antiquity through to Modern Times, edited by C. Cordoni and G. Langer. Vandenhoeck & Ruprecht.
  20. ^ Hays, Christopher B. (2014). Hidden Riches: A Sourcebook for the Comparative Study of the Hebrew Bible and Ancient Near East. Presbyterian Publishing Corp. s. 116. ISBN 978-0-664-23701-1. 24 Ekim 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Mayıs 2024. 
  21. ^ Naomi E. Pasachoff, Robert J. Littman, A Concise History of the Jewish People 19 Temmuz 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Rowman & Littlefield, (1995) 2005 p. 5.
  22. ^ Greifenhagen, Franz V. 2003. Egypt on the Pentateuch's Ideological Map: Constructing Biblical Israel's Identity 19 Temmuz 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Bloomsbury Publishing. pp. 60ff [62] n.65. [63].
  23. ^

    εἶτα δίδωσιν ὄνομα θεμένη Μωυσῆν ἐτύμως διὰ τὸ ἐκ τοῦ ὕδατος αὐτὸν ἀνελέσθαι· τὸ γὰρ ὕδωρ μῶυ ὀνομάζουσιν Αἰγύπτιοι

    "Sudan çıkarıldığı için prenses ona bundan türeyen bir isim verdi ve Musa dedi, çünkü Möu Mısır dilinde su anlamına geliyordu."

    —İskenderiyeli Filon, De Vita Mosis, I:4:17. —Colson, F. H., trans. 1935. On Abraham. On Joseph. On Moses, (Loeb Classical Library 289). Cambridge, MA: Harvard University Press. pp. 284–85.
  24. ^ Scolnic, Benjamin Edidin. 2005. If the Egyptians Drowned in the Red Sea where are Pharaoh's Chariots?: Exploring the Historical Dimension of the Bible 19 Temmuz 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. University Press of America. p. 82.
  25. ^ Harris, Maurice D. 2012. Moses: A Stranger Among Us 19 Temmuz 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Wipf and Stock Publishers. pp. 22–24.
  26. ^ Coats, George W. (1988). Moses: Heroic Man, Man of God. A&C Black. ss. 10ff (p. 11 Albright; pp. 29-30, Noth). 8 Mart 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Temmuz 2020. 
  27. ^ Meyers 2005, ss. 5–6.
  28. ^ Otto Rank (1914). The myth of the birth of the hero: a psychological interpretation of mythology. (İngilizce)
  29. ^ Finlay, Timothy D. (2005). The Birth Report Genre in the Hebrew Bible. Forschungen zum Alten Testament. 12. Mohr Siebeck. s. 236. 8 Mart 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Temmuz 2020. 
  30. ^ William G. Dever (2001). What Did the Biblical Writers Know and When Did They Know It?: What Archeology Can Tell Us About the Reality of Ancient Israel. Wm. B. Eerdmans Publishing. s. 99. ISBN 978-0-8028-2126-3. 24 Temmuz 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Temmuz 2020. 
  31. ^ "Arşivlenmiş kopya". 3 Mart 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Mart 2017. 
  32. ^ ""Mısır kayıtlarında Hz. Musa ve Musa dönemindeki Firavun"". Bilim ve Yaratılış ağacı. 2 Haziran 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Ağustos 2021. 
  33. ^ a b "Arşivlenmiş kopya". 13 Ağustos 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Ağustos 2021. 
  34. ^ "Has the Biblical Moses Been Identified in Secular Egyptian Records? - Ancient Origins, Annette Duckworth". 13 Ağustos 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Ağustos 2021. 
  35. ^ Redford 1992, s. 412.
  36. ^ The Parting of the Sea: How Volcanoes, Earthquakes, and Plagues Shaped the Story of Exodus Barbara J. Sivertsen
  37. ^ Harbottle, Rod (2005). Kutsal Kitap Yerler Sözlüğü. 25 Haziran 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Haziran 2020. 
  38. ^ Judges 1:16-3:11; Numbers 10:29; Exodus 6:2-3
  39. ^ Leithart, Peter J. (2006). 1 & 2 Kings. Brazos Press. ss. 178ff [181-82]. 8 Mart 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Temmuz 2020. 
  40. ^ Van Seters 2004, s. 194.
  41. ^ Finkelstein, I., Silberman, NA., The Bible Unearthed: Archaeology's New Vision of Ancient Israel and the Origin of Its Sacred Texts, p. 68
  42. ^ Jean-Louis Ska, The Exegesis of the Pentateuch: Exegetical Studies and Basic Questions, 3 Ağustos 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Forschungen zum Alten Testament, Vol 66, Mohr Siebeck, 2009 p. 260.
  43. ^ "Arşivlenmiş kopya". 24 Mayıs 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Aralık 2021. 
  44. ^ "Arşivlenmiş kopya". 17 Ağustos 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Aralık 2021. 
  45. ^ Midrash Rabbah, Ki Thissa, XL. 3–3, Lehrman, p. 463
  46. ^ Yalkut Shimoni, Shemot 166 to Chronicles I 4:18, 24:6; also see Vayikra Rabbah 1:3; Chasidah p. 345
  47. ^ Rashi to Bava Batra 15s, Chasidah p. 345
  48. ^ Bava Batra 15a on Deuteronomy 33:21, Chasidah p. 345
  49. ^ Rashi to Berachot 54a, Chasidah p. 345
  50. ^ Ginzberg, Louis (1909). The Legends of the Jews Vol. II : The Ascension of Moses; Moses Visits Paradise and Hell 13 Mart 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (Translated by Henrietta Szold) Philadelphia: Jewish Publication Society.
  51. ^ Larkin, William J. (1995). Acts (IVP New Testament Commentary Series). Intervarsity Press Academic. ISBN 978-0-8308-1805-1. 
  52. ^ "Bible Gateway passage: Acts 7 – New International Version". Bible Gateway. 25 Eylül 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Ocak 2017. 
  53. ^ "Taha suresi, 29.ayet". Diyanet İşleri Başkanlığı Kur'an-ı Kerim Meali. Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Diyanet İşleri Başkanlığı. 7 Temmuz 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Temmuz 2020. 'Bana ailemden birini yardımcı yap,' 
  54. ^ "Furkân suresi, 35.ayet". Kur'an-ı Kerim Meali. Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Diyanet İşleri Başkanlığı. 7 Temmuz 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Temmuz 2020. Andolsun biz Musa'ya Kitab'ı(Tevrat'ı) verdik, kardeşi Harun'u da ona yardımcı yaptık. 
  55. ^ "Meryem suresi, 53.ayet". Diyanet İşleri Başkanlığı Kur'an-ı Kerim Meali. Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Diyanet İşleri Başkanlığı. 8 Temmuz 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Temmuz 2020. Rahmetimizin bir sonucu olarak ona kardeşi Harun'u bir peygamber olarak armağan ettik. 
  56. ^ Keeler 2005.
  57. ^ Keeler 2005, ss. 55–56, describes Moses from the Muslim perspective: :"Among prophets, Moses has been described as the one 'whose career as a messenger of God, lawgiver and leader of his community most closely parallels and foreshadows that of Muhammad', and as 'the figure that in the Koran was presented to Muhammad above all others as the supreme model of saviour and ruler of a community, the man chosen to present both knowledge of the one God, and a divinely revealed system of law'. We find him clearly in this role of Muhammad's forebear in a well-known tradition of the miraculous ascension of the Prophet, where Moses advises Muhammad from his own experience as messenger and lawgiver."
  58. ^ Azadpur, M., 2009. Charity and the Good Life: On Islamic Prophetic Ethics. In Crisis, Call, and Leadership in the Abrahamic Traditions (pp. 153–167). Palgrave Macmillan, New York.
  59. ^ Keeler 2005, s. 55.
  60. ^ "Sahih al-Bukhari, Book 97, Hadith 142". Sunnah.com. 14 Şubat 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Şubat 2020. 
  61. ^ Smith, Huston (1991), The World's Religions, Harper Collins, s. 245, ISBN 978-0-06-250811-9, 13 Ağustos 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi, erişim tarihi: 1 Ekim 2020 .
  62. ^ a b c Keeler 2005, ss. 55–66.
  63. ^ Kur'an 28:7
  64. ^ Kur'an 28:9
  65. ^ Wheeler, Brannon M. (2002). Prophets in the Quran: an introduction to the Quran and Muslim exegesis. Continuum International Publishing Group. ISBN 0-8264-4957-3. 
  66. ^ Shahada Sharelle Abdul Haqq (2012). Noble Women of Faith: Asiya, Mary, Khadija, Fatima. illustrated. Tughra Books. ISBN 978-1597842686. 
  67. ^ Kur'an 79:17–19
  68. ^ Kur'an 20:47–48
  69. ^ Kur'an 5:20
  70. ^ Samuel Curtiss (2005). Primitive Semitic Religion Today. Kessinger Publishing. ss. 163-4. ISBN 1-4179-7346-3. 
  71. ^ "Elmalılı Muhammed Hamdi Yazır, Hak Dîni Kur'ân Dili, Necm Sûresi, 53/36-37". 3 Mayıs 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Mart 2012. 
  72. ^ "Türkiye Diyanet İşleri Başkanlığı A'lâ Suresi - 18-19 . Ayet Tefsiri". 3 Mayıs 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  73. ^ Sayılar 21:14
  74. ^ Skinner, Andrew C. (1992), "Moses", Ludlow, Daniel H (Ed.), Encyclopedia of Mormonism, New York: Macmillan Publishing, ss. 958-59, ISBN 978-0-02-879602-4, OCLC 24502140 
  75. ^ Taylor, Bruce T. (1992), "Book of Moses", Ludlow, Daniel H (Ed.), Encyclopedia of Mormonism, New York: Macmillan Publishing, ss. 216-17, ISBN 978-0-02-879602-4, OCLC 24502140 
  76. ^ The Doctrine and Covenants 110:11 4 Ağustos 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
  77. ^ Ifil, Gwen (2009), The Breakthrough: Politics and Race in the Age of Obama, Random House, s. 58 .
  78. ^ Barclay, William (1998) [1973], The Ten Commandments, Westminster John Knox Press, s. 4 .
  79. ^ "Pope Francis addresses Congress" 3 Şubat 2022 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Vox, September 24, 2015

Horeb Dağı [en]

Rab'bin Meleği [en]

"https://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Musa&oldid=34095322" sayfasından alınmıştır