Güney Kafkas dilleri
| Güney Kafkas dilleri ქართველური | |
|---|---|
| Coğrafi dağılım | Batı Güney Kafkasya Kuzeydoğu Anadolu |
| Sınıflandırma | Temel dil ailelerinden biri |
| Alt bölümler |
|
| ISO 639-5 | ccs |
 Güney Kafkas dillerinin coğrafi dağılımı | |
Güney Kafkas dilleri (Gürcüce: ქართველური ენები / "Kartveluri enebi"), Kafkas dillerine bağlı ve Kafkas Dağları'nın güneyinde konuşulan Gürcüce, Megrelce, Lazca ve Svancadan oluşan dil ailesidir. Dünya çapında yaklaşık 5.2 milyon konuşanı vardır. Diğer hiçbir dil ailesi ile ilişkisi tespit edilemeyen Güney Kafkas dilleri, dünyanın birincil dil ailelerinden biridir.[1] Güney Kafkas dillerinde yazılmış en eski edebi kaynak, Asomtavruli harfleriyle yazılmış Eski Gürcüce Bir el Qutt yazıtlarıdır. MS 430 yılına tarihlenen yazıt, Beytüllahim yakınlarındaki bir Gürcü manastırında bulunmuştur.[2][3] Gürcücenin yanı sıra, yazı dili gelişmemiş olan diğer Güney Kafkas dilleri de Gürcü alfabesiyle yazılır. Bunun yanında Türkiye ve Avrupa'daki Lazlar için Latin alfabesinden geliştirilmiş Laz alfabesi kullanılır.
Sınıflandırma
[değiştir | kaynağı değiştir]- Svanca (Svanca'da Luşnu), Gürcüstan'ın Svaneti bölgesinde yaklaşık 35-40 bin kişinin anadilidir.
- Gürcüce-Zan (Karto-Zan)
- Gürcüce (Gürcücede Kartuli), 4,1 milyon kişinin anadilidir. 3.9 milyon kişi Gürcistan'da, kalanı Türkiye, İran ve Azerbaycan gibi ülkelerde yaşayan Gürcülerin anadili olarak konuştuğu tahmin edilir.
- Zan dilleri (Kolhisce)
- Megrelce (Megrelcede Margaluri), 1989 verilerine göre yaklaşık 500 bin kişinin anadilidir, asıl olarak Batı Gürcistan’da Megrelya’da ve Abhazya’nın doğu kesimindeki Gali bölgesinde konuşulur. Abhazya'yı terk etmek zorunda kalan çok sayıda Megrel mülteci bugün Tiflis’te anadili olarak bu dili konuşmaktadır.
- Lazca (Lazcada Lazuri), tahminî verilere göre çoğunluğu Karadeniz kıyısında yaşayan 250 bin kişinin anadilidir. Gürcistan’da yaklaşık 30 bin[4] kişinin anadili de Lazcadır.
Soyağacı
[değiştir | kaynağı değiştir]
| Proto Güney Kafkasya dili | |||||||||||||||||||||||||||||||||
| Karto-Zan | |||||||||||||||||||||||||||||||||
| Zan dili | |||||||||||||||||||||||||||||||||
| Svanca | Lazca | Megrelce | Gürcüce | ||||||||||||||||||||||||||||||
Bu diller arasındaki bağlantı ilk kez 1773'te Johann Anton Güldenstädt'ın Kafkas dilleri sınıflandırmasında rapor edilmiş, daha sonra Georg Rosen, Marie-Félicité Brosset ve Franz Bopp gibi dilbilimciler tarafından kanıtlanmıştır.
Georgi Klimov, Glottokronolojik analiz sonuçlarına göre Proto Güney Kafkasya dilinin MÖ 19. yüzyılda Svanca ve Proto-Karto-Zan olarak ayrıldığını,[5][6] Proto-Karto-Zan dilinin ise MÖ 8. yüzyılda Zan dili ve Gürcüce olarak ayrıldığını iddia etmektedir.[5]
Kartveli dilleri arasındaki benzerlikler
[değiştir | kaynağı değiştir]Laz - Megrel - Svan ve Gürcü dilleri arasındaki benzerlik kaçınılmaz düzeyde yakındır. Bu benzerlik ve yakınlık ortak sözcük dağarcığı karşılıklı anlaşmayı sağlamaya yetmemektedir. Yalnızca Zan dili'nin ya da Kolhis dilinin birbirinden ayrılmış iki lehçesi olarak kabul edilen Lazca ve Megrelce hâriç. Lazca ve Megrelce karşılıklı anlaşılır dillerdir.
Tablo üzerinden Kartveli dillerinin benzerliklerini karşılaştırırsak:
| Proto-Kartv.
form |
Karto-Zan | Svanca | ||||
|---|---|---|---|---|---|---|
| Proto-form | Gürcüce | Megrelce | Lazca | |||
| 1. bir, 2. diğer | *s₁xwa Türkçe telaffuz: [ʂxwɑ] |
*s₁xwa Türkçe telaffuz: [ʂxwɑ] |
sxva Türkçe telaffuz: [sxvɑ] (diğer) |
šxva Türkçe telaffuz: [ʃxva] (diğer) |
čkva / škva Türkçe telaffuz: [t͡ʃkvɑ] / Türkçe telaffuz: [ʃkvɑ] (diğer, bir tane daha) |
e-šxu Türkçe telaffuz: [ɛ-ʃxu] (bir) |
| Bir | n/a | *erti Türkçe telaffuz: [ɛrti] |
erti Türkçe telaffuz: [ɛrti] |
arti Türkçe telaffuz: [ɑrti] |
ar Türkçe telaffuz: [ɑr] |
n/a |
| İki | *yori Türkçe telaffuz: [jɔri] |
*yori Türkçe telaffuz: [jɔri] |
ori Türkçe telaffuz: [ɔri] |
žiri / žəri Türkçe telaffuz: [ʒiri] / Türkçe telaffuz: [ʒəri] |
žur / ǯur Türkçe telaffuz: [ʒur] / Türkçe telaffuz: [d͡ʒur] |
yori Türkçe telaffuz: [jɔri] |
| Üç | *sami Türkçe telaffuz: [sɑmi] |
*sami Türkçe telaffuz: [sɑmi] |
sami Türkçe telaffuz: [sɑmi] |
sumi Türkçe telaffuz: [sumi] |
sum Türkçe telaffuz: [sum] |
semi Türkçe telaffuz: [sɛmi] |
| Dört | *otxo Türkçe telaffuz: [ɔtxɔ] |
*otxo Türkçe telaffuz: [ɔtxɔ] |
otxi Türkçe telaffuz: [ɔtxi] |
otxi Türkçe telaffuz: [ɔtxi] |
otxo Türkçe telaffuz: [ɔtxɔ] |
w-oštxw Türkçe telaffuz: [w-ɔʃtxw] |
| Beş | *xuti Türkçe telaffuz: [xuti] |
*xuti Türkçe telaffuz: [xuti] |
xuti Türkçe telaffuz: [xuti] |
xuti Türkçe telaffuz: [xuti] |
xut Türkçe telaffuz: [xut] |
wo-xušd Türkçe telaffuz: [wɔ-xuʃd] |
| Altı | *eks₁wi Türkçe telaffuz: [ɛkʂwi] |
*eks₁wi Türkçe telaffuz: [ɛkʂwi] |
ekvsi Türkçe telaffuz: [ɛkvsi] |
amšvi Türkçe telaffuz: [ɑmʃwi] |
aši Türkçe telaffuz: [ɑʃi] |
usgwa Türkçe telaffuz: [usɡwɑ] |
| Yedi | *šwidi Türkçe telaffuz: [ʃwidi] |
*šwidi Türkçe telaffuz: [ʃwidi] |
švidi Türkçe telaffuz: [ʃvidi] |
škviti Türkçe telaffuz: [ʃkviti] |
škvit Türkçe telaffuz: [ʃkvit] |
i-šgwid Türkçe telaffuz: [i-ʃɡwid] |
| Sekiz | *arwa Türkçe telaffuz: [ɑrwɑ] |
*arwa Türkçe telaffuz: [ɑrwɑ] |
rva Türkçe telaffuz: [rvɑ] |
ruo / bruo Türkçe telaffuz: [ruɔ] / Türkçe telaffuz: [bruɔ] |
ovro / orvo Türkçe telaffuz: [ɔvrɔ] / Türkçe telaffuz: [ɔrvɔ] |
ara Türkçe telaffuz: [ɑrɑ] |
| Dokuz | *ts₁xara Türkçe telaffuz: [t͡ʂxɑrɑ] |
*ts₁xara Türkçe telaffuz: [t͡ʂxɑrɑ] |
tsxra Türkçe telaffuz: [t͡sxrɑ] |
čxoro Türkçe telaffuz: [t͡ʃxɔrɔ] |
čxoro Türkçe telaffuz: [t͡ʃxɔrɔ] |
čxara Türkçe telaffuz: [t͡ʃxɑrɑ] |
| On | *a(s₁)ti Türkçe telaffuz: [ɑ(ʂ)ti] |
*ati Türkçe telaffuz: [ɑti] |
ati Türkçe telaffuz: [ɑti] |
viti Türkçe telaffuz: [viti] |
vit Türkçe telaffuz: [vit] |
ešd Türkçe telaffuz: [ɛʃd] |
| Yirmi | n/a | *ots₁i Türkçe telaffuz: [ɔt͡ʂi] |
otsi Türkçe telaffuz: [ɔt͡si] |
etsi Türkçe telaffuz: [ɛt͡ʃi] |
etsi Türkçe telaffuz: [ɛt͡ʃi] |
n/a |
| Yüz | *as₁i Türkçe telaffuz: [ɑʂi] |
*as₁i Türkçe telaffuz: [ɑʂi] |
asi Türkçe telaffuz: [ɑsi] |
oši Türkçe telaffuz: [ɔʃi] |
oši Türkçe telaffuz: [ɔʃi] |
aš-ir Türkçe telaffuz: [ɑʃ-ir] |
| Kişi Zamirleri | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| Proto-Kartv. | Gürcüce | Megrelce | Lazca | Svanca | |
| Ben | *me Türkçe telaffuz: [mɛ] |
me Türkçe telaffuz: [mɛ] |
ma Türkçe telaffuz: [mɑ] |
ma(n) Türkçe telaffuz: [mɑ] |
mi Türkçe telaffuz: [mi] |
| Sen | *sen Türkçe telaffuz: [sɛn] |
šen Türkçe telaffuz: [ʃɛn] |
si Türkçe telaffuz: [si] |
si(n) Türkçe telaffuz: [si] |
si Türkçe telaffuz: [si] |
| Bu | *e- Türkçe telaffuz: [ɛ-] |
e-sa Türkçe telaffuz: [ɛ-sɑ] |
e-na Türkçe telaffuz: [ɛ-nɑ] |
(h)e-ya Türkçe telaffuz: [(h)ɛ-jɑ] |
e-ǯa Türkçe telaffuz: [ɛ-d͡ʒɑ] |
| Biz | *čwen Türkçe telaffuz: [t͡ʃwɛn] |
čven Türkçe telaffuz: [t͡ʃvɛn] |
čki(n) / čkə(n) Türkçe telaffuz: [t͡ʃki(n)] / Türkçe telaffuz: [t͡ʃkə(n)] |
čkin / čku / šku Türkçe telaffuz: [t͡ʃkin] / Türkçe telaffuz: [t͡ʃku] / Türkçe telaffuz: [ʃku] |
näy
Türkçe telaffuz: [næj] |
| Siz | *stkwen Türkçe telaffuz: [stkwɛn] |
tkven Türkçe telaffuz: [tkvɛn] |
tkva(n) Türkçe telaffuz: [tkvɑ(n)] |
tkvan Türkçe telaffuz: [tkvɑn] |
sgäy Türkçe telaffuz: [sɡæj] |
| İyelik Zamirleri | |||||
| Proto-Kartv. | Gürcüce | Megrelce | Lazca | Svanca | |
| Benim | *č(w)e-mi Türkçe telaffuz: [t͡ʃ(w)ɛ-mi] |
če-mi Türkçe telaffuz: [t͡ʃɛ-mi] |
čki-mi Türkçe telaffuz: [t͡ʃki-mi] |
čki-mi / ški-mi Türkçe telaffuz: [t͡ʃki-mi] / Türkçe telaffuz: [ʃki-mi] |
mi-šgu Türkçe telaffuz: [mi-ʃɡu] |
| Senin | *š(w)eni Türkçe telaffuz: [ʃ(w)ɛni] |
šeni Türkçe telaffuz: [ʃɛni] |
skani Türkçe telaffuz: [skɑni] |
skani Türkçe telaffuz: [skɑni] |
i-sgu Türkçe telaffuz: [i-sɡu] |
| Onun | *m-is₁ Türkçe telaffuz: [m-iʂ] |
m-is-i Türkçe telaffuz: [m-is-i] |
mu-š-i Türkçe telaffuz: [mu-ʃ-i] |
(h)e-mu-š-i Türkçe telaffuz: [(h)ɛ-mu-ʃ-i] |
m-ič-a Türkçe telaffuz: [m-it͡ʃ-ɑ] |
| Bizim | *čweni Türkçe telaffuz: [t͡ʃwɛni] |
čveni Türkçe telaffuz: [t͡ʃvɛni] |
čkini / čkəni Türkçe telaffuz: [t͡ʃkini] / Türkçe telaffuz: [t͡ʃkəni] |
čkini / čkuni / škuni Türkçe telaffuz: [t͡ʃkini] / Türkçe telaffuz: [t͡ʃkuni] / Türkçe telaffuz: [ʃkuni] |
gu-šgwey (excl.) Türkçe telaffuz: [ɡu-ʃɡwɛj] ni-šgwey (incl.) |
| Sizin | *stkweni Türkçe telaffuz: [stkwɛni] |
tkveni Türkçe telaffuz: [tkvɛni] |
tkvani Türkçe telaffuz: [tkvɑni] |
tkvani Türkçe telaffuz: [tkvɑni] |
i-sgwey Türkçe telaffuz: [i-sɡwɛj] |
Sosyal ve kültürel statü
[değiştir | kaynağı değiştir]Gürcüce, Gürcistan'ın resmi dili (nüfusun %90'ı tarafından konuşulmaktadır) ve Gürcistan'da yazım ve ticarette kullanılan ana dildir. Kendine özgün, ayırt edici bir alfabe ile yazılır. Günümüze ulaşan en eski Gürcüce edebi metin MS 5. yüzyıla tarihlenmektedir. Eski Gürcü alfabesi Yunan alfabesinden türetilmiş gibi görünüyor. Ancak bu sadece bir varsayımdır ve eski Gürcü alfabesinin Yunan alfabesinden türetildiğine dair hiçbir kanıt yoktur.
Megrelce, 1864'ten beri, özellikle Megrellerin kültürel özerkliğe sahip olduğu 1930'dan 1938'e kadar olan dönemde ve 1989'dan sonra Gürcü alfabesi ile yazılmıştır.
Lazca, esas olarak 1927 ve 1937 yılları arasında ve günümüzde de Türkiye'de Latin alfabesinden geliştirilen Laz alfabesi kullanılarak yazılmıştır. Ancak Lazca, dili konuşanların ana akım Türk toplumuyla entegre olmasıyla birlikte kaybolmaya başlamış ve günümüzde tehlike altında olan diller arasında yer almaktadır.
Ayrıca bakınız
[değiştir | kaynağı değiştir]Kaynakça
[değiştir | kaynağı değiştir]- ^ Dalby (2002), p. 38
- ^ Lang (1966), p. 154
- ^ Hewitt (1995), p. 4.
- ^ "Arşivlenmiş kopya". 2 Nisan 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Şubat 2009.
- ^ a b Klimov (1998b), p. 14
- ^ Klimov (1994), p. 91
- Klimov, G. (1964). Etymological Dictionary of the Kartvelian Languages (Rusça). Moskova.
- Klimov, G. (1994). Einführung in die kaukasische Sprachwissenschaft. Hamburg: Buske.
- Klimov, G. (1998). Etymological Dictionary of the Kartvelian Languages. Berlin: Mouton de Gruyter.
- Klimov, G. (1998). Languages of the World: Caucasian languages (Rusça). Moskova: Academia.
- Dalby, A. (2002). Language in Danger; The Loss of Linguistic Diversity and the Threat to Our Future. Columbia University Press.
- Lang, D.M. (1966). The Georgians. New York: Praeger.
- Hewitt, B.G. (1995). Georgian: A Structural Reference Grammar. John Benjamins Publishing. ISBN 978-90-272-3802-3.
Dış bağlantılar
[değiştir | kaynağı değiştir]- Vanilişi, M./ Tandilava, A., Lazların Tarihi, Gürcüceden Çev. Hayri Hayrioğlu, S. 10, Baskı 3., Ant Yayınları, İstanbul 1992
- BUCAKLİŞİ, A. İsmail: “Japon Dilbilimci Kojima Goişi ile Söyleşi”, Kafkasya Yazıları, Çiviyazıları Yayınevi, İstanbul, 1997, sayı 7.
- Karşılaştırmalı Güney Kafkas dilleri 11 Mart 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
