Kabardeyce
| Kabardeyce | |
|---|---|
| Doğu Çerkesçesi | |
| Адыгэбзэ | |
| Telaffuz | adəgăbză |
| Bölge | Kuzey Kafkasya |
| Etnisite | Çerkesler |
| Dönem | 2002[1] |
| Dil ailesi | Kuzeybatı Kafkas dilleri
|
| Yazı sistemi | Kiril alfabesi |
| Resmî durumu | |
| Resmî dil |  Kabardino-Balkarya Karaçay-Çerkesya |
| Dil kodları | |
| ISO 639-2 | kbd |
| ISO 639-3 | kbd |
 Kabardeyce'nin Kafkasya'daki dağılımı. | |
Kabardeyce, Kabardey Çerkesçesi veya Doğu Çerkesçesi[2][3] (Kabardeyce: Къэбэрдей Адыгэбзэ, Qabardey Adığebze; Adigece: Къэбэртай Адыгабзэ, Qabartay Adığabze), çoğunluğu Kabartay-Balkarya'da yaşayan Kabardeylerin ve Besleneylerin konuştuğu Çerkes dilleri grubundan bir dildir. Adigece ile karşılıklı anlaşılabilirlik düzeyi yüksektir. Kabardeyce, Rusya'ya bağlı Kabardey-Balkar ve Karaçay-Çerkes cumhuriyetlerinde kullanılan resmî diller arasındadır. Bunun dışında Suriye, Ürdün, Türkiye ve Rusya'daki Krasnodar ve Stavropol Kraylarında konuşulmaktadır. Kabardeyceyi 1 milyon civarında insanın konuştuğu tahmin edilmektedir. Kabardeyce 1924 öncesinde Arap alfabesini, 1924-1936 arası Latin alfabesini kullanmıştır. 1936'dan beri Kiril alfabesini kullanmaktadır. Kaberdeyce, diğer tüm Kuzeybatı Kafkas dilleri gibi karışık bir dilbilgisi sistemine sahiptir. Kabardeycenin dört ana lehçesi vardır.
Lehçeleri
[değiştir | kaynağı değiştir]Kabardey-Balkar Cumhuriyeti ve Karaçay-Çerkesya Cumhuriyeti'nde konuşulan asıl "Kabardeyce", Kuzey Osetya-Alaniya Cumhuriyeti ile Stavropol Kray'da konuşulan Mozdok, Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti'ndeki iki köyle Krasnodar Kray'daki iki köy ve Adigey'deki bir köyde (Vılap köyü) konuşulan Besleney ya da Besnıy ve Adigey'deki üç köyde (Koşhabl, Bleşepsın, Fedz ya da Hodz)konuşulan Kuban (Kabardeyce: Hajret Qeberdeyıbze) lehçelerine ayrılır. Edebiyat dili Baksan lehçesine dayanır.
Kabardeycenin, yazı dili olan Baksan lehçesi dışında üç lehçesi daha vardır: "Terek ağzı" (Terek Irmağı boyunda konuşulur), "Malka ağzı" (Malka Irmağı boyunda konuşulur) ve "Kuban-Zelençuk ağzı" (Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti'nde konuşulur).
- Kabardeyce
- Batı Kabardey grubu
- Kuban
- Kuban-Zelençuk
- Orta Kabardey grubu
- Baksan (standart değişke)
- Malka
- Doğu Kabardey grubu
- Terek
- Mozdok
- Batı Kabardey grubu
- Besleney
Ortografi
[değiştir | kaynağı değiştir]| А а [aː] |
Э э [a] |
Б б [b] |
В в [v] |
Г г [ɣ] |
Гу гу [ɡʷ] |
Гъ гъ [ʁ] |
Гъу гъу [ʁʷ] |
| Д д [d] |
Дж дж [d͡ʒ] |
Дз дз [d͡z] |
Е е [ja/aj/e] |
Ё ё [jo] |
Ж ж [ʒ] |
Жь жь [ʑ] |
З з [z] |
| И и [jə/i] |
Й й [j] |
К к [k] |
Ку ку [kʷ] |
Къ къ [q] |
Къу къу [qʷ] |
Кхъ кхъ [qχ] |
Кхъу кхъу [qχʷ] |
| КI кI [t͡ʃʼ/kʼ] |
КIу кIу [kʷʼ] |
Л л [l/ɮ] |
Лъ лъ [ɬ] |
ЛI лI [ɬʼ] |
М м [m] |
Н н [n] |
О о [o/wa] |
| П п [p] |
ПI пI [pʼ] |
Р р [r] |
С с [s] |
Т т [t] |
ТI тI [tʼ] |
У у [w/u] |
Ф ф [f] |
| ФӀ фӀ [fʼ] |
Х х [x] |
Ху ху [xʷ] |
Хъ хъ [χ] |
Хъу хъу [χʷ] |
Хь хь [ħ] |
Ц ц [t͡s] |
ЦI цI [t͡sʼ] |
| Ч ч [t͡ʃ] |
ЧI чI [t͡ʃʼ] |
Ш ш [ʃ] |
Щ щ [ɕ] |
ЩI ЩI [ɕʼ] |
Ъ ъ [ˠ] |
Ы ы [ə] |
Ь ь [ʲ] |
| Ю ю [ju] |
Я я [jaː] |
I [ʔ] |
Iу [ʔʷ] |
Türkçeden Kabardeyceye geçen alıntılar
[değiştir | kaynağı değiştir]Türkçeden Kabardeyceye geçen Türkçe kökenli sözler ile Türkçenin aracılığıyla Arapça ve Farsçadan geçen sözlerden bir kısmı şöyledir:
|
|
Yurt dışında Kabardeyce
[değiştir | kaynağı değiştir]Kabardeyce, bugün, 1864 Adıge sürgünü sonucu, bir göçmen dil olarak Türkiye, Suriye, Ürdün, ABD ve AB ülkelerinde de konuşulur. Türkiye'de en çok Kayseri (Uzunyayla yöresi), Sivas, Tokat, Amasya, Çorum, Kahramanmaraş, Adana, İçel, Ankara, Eskişehir, Balıkesir (Bandırma'nın Yeni Sığırcı mahallesi) ve daha başka yerlerde de konuşulur.
Kabardeyce, Rusya dışında Ürdün'deki "Emir Hamza Okulu" adlı özel bir okulda seçmeli bir ders olarak da okutulmaktadır.
Kabardeyce, diasporadaki birçok internet radyo-tv yayını dışında, Türkiye'de yasak dil kapsamından çıkartılmış olarak 2004'ten beri her hafta Perşembe günleri radyo ve tv'den yayınlanmaktadır (Radyo 1, sabah 6.30; TRT-3, sabah 07.30). Kafkasya'daki Kabardeyce radyo-tv yayınları 2003'te kaldırılmış; ancak yeni devlet başkanı Arsen Kanoko'nun çabasıyla, 2006 yılı ile birlikte Kabardeyce ve Balkarca yayınlar yeniden başlatılmıştır.
Kabardeyce 1924 yılına değin Arap, ardından 1936 yılına değin Latin, 1936'dan beri de Kiril alfabesini kullanmıştır.
Rusya Federasyonunda Kabardeyce eğitimi
[değiştir | kaynağı değiştir]Kabardeyce Nalçik ve Çerkessk'teki devlet üniversitelerinin ilgili bölümleriyle, buralardaki bilimsel araştırma enstitülerinde incelenmekte ve öğretilmektedir. Kafkasya'da Kabardeyce eğitim, giderek zayıflamış olmakla birlikte yine de 1960 yılına değin sürmüş; 1960 yılında, küçük dil ve kültürleri büyük dil olan Rusça içinde eritme politikası olan "Büyük Ülkü" uygulaması gereği, öteki küçük Sovyet dilleri gibi Kabardeyce ve Balkarca eğitim de kaldırılıp Rusça eğitime geçilmiş; 1985'te Mihail Gorbaçov'un başa geçmesinin ardından getirilen demokratikleştirme programı gereğince, Ruslaştırma anlamındaki "Büyük Ülkü" politikasına son verilerek, 1990-1991 ve 1991-1992 eğitim-öğretim yıllarında, bütün temel dersleri kapsar bir biçimde, Kabardeyce ve Balkarca eğitim başlatılmış; ancak RF Devlet Başkanı Boris Yeltsin yönetimi döneminde, yani 1992-1993 eğitim-öğretim yılı ile birlikte Kabardeyce ve Balkarca eğitimde kısıtlamaya gidilmiş, Kabardeyce ve Balkarca dillerinde eğitim iki seçmeli ders ile (Adıgece, Adıge edebiyatı) sınırlanmıştır. Şimdi, Kabartay-Balkar ve Karaçay-Çerkes cumhuriyetlerinde, Kabardeycenin konuşulduğu yerlerdeki ilk (1-4.sınıflarda Adıgece) ve orta dereceli (5.sınıf ve üstü sınıflarda Adıge edebiyatı) okullarda seçmeli ders olarak (okul ve sınıfına göre haftada 2 ile 3-4 ders saati tutarında) okutulmaktadır.
Ancak 2007-2008 eğitim-öğretim yılından başlanmak üzere, Kabartay-Balkar Cumhuriyeti'nde Devlet Başkanı Arsen Kanoko'nun verdiği destekle, Rusçanın yanında birer resmi dil olan Kabardeyce ve Balkarcanın da, bir "pilot uygulama" olarak 20 kadar okulun ilk sınıflarında okutulmasına karar verilmiş ve bilgisayar olanaklarıyla üç aylık ilk eğitim dönemi ders kitapları da hazırlanmış ve uygulamaya konmuştur. Dört yıl sürecek bir kademeli geçiş programı sonunda, bütün okullarda Kabardeyce ve Balkarca eğitime geçiş süreci tamamlanmış olacaktır.[4]
Kabardeyce olarak aylık "Oşhamaho" (1уащхьэмахуэ) edebiyat dergisi ile pazar günleri dışında "Adıge psatle" (Адыгэ псалъэ/Adyghepsale;internetten de) gazetesi (Nalçik) yayınlanmaktadır.
Kaynakça
[değiştir | kaynağı değiştir]- ^ "Arşivlenmiş kopya". 16 Mayıs 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Kasım 2013.
- ^ Konuk, Mezane (Mayıs 2023). "Applicative Constructions in Abzakh – a West Circassian Dialect". Journal of Caucasian Studies. 7 Haziran 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Haziran 2023.
- ^ Ayla Appleblaum & Matthew Gordon (2013). "A comparative phonetic study of the Circassian languages" (PDF). Berkeley Linguistics Society. 23 Mayıs 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 7 Haziran 2023.
- ^ Kabartay-Balkar Cumhuriyeti "Halk Danışma Konseyi" (Жылагъуэ-чэнджэщак1уэ совет) Başkanı "Тхьэгъэпсo Хьажысмел" / Hajısmel Thağepso ile söyleşi; "Адыгэ псалъэ" / Adyghepsale gazetesi, 19.09.2007, internet; "Kabartay-Balkar Cumhuriyeti Adıgece ve Balkarca eğitime dönüş yapıyor", Jineps gazetesi, Ekim 2007, sayı.23, s.1. (Türkçe)
