Zorbalık
| Makale serilerinden |
| Makale serilerinden |
 |
_in_March_5,_2007.jpg)
Zorbalık; psikolojide ve hukukta, daha üstün konumda ya da güçlü olanın karşısındakini -genellikle istediklerini yaptırmak amacıyla- etkilemesi, ezmesi ve gözünü korkutması.[1] Bu durum, doğrudan sözlü veya fiziksel tacizi içerebileceği gibi isteksiz birini zorla ikna etmek, tehdit ederek ya da manipüle ederek istediklerini yaptırmak gibi daha üstü örtülü yöntemleri de kapsar. Zorbalığın en yaygın örneklerine okulda öğrenciler arasında veya aile içerisinde genellikle ebeveynlerden birisi olmak üzere bir bireyin diğer aile üyelerine yaptığı zorbalık şeklinde rastlanır. Eğer zorbalık eden taraf bir grup ise, eylem mobbing olarak adlandırılır.
Etimoloji
[değiştir | kaynağı değiştir]Zorbalık kavramının bilimsel tanımı ile Türkçedeki popüler kullanımı oldukça farklıdır. Türk Dil Kurumu sözlüğünde zorba, "kendine özgü namus kurallarını esas alıp toplum kurallarının dışına çıkarak zorbalık yapan kimse" olarak tanımlanır.[2] Popüler anlamı ile zorbalık kavramı, külhanbeyliği, serserilik gibi kavramlarla özdeşleştirilir ve zaman zaman da pozitif bir şekilde "yürekli"[2] anlamında kullanılır.
Zorbalığın temelleri
[değiştir | kaynağı değiştir]Yapılan araştırmalara göre zorbalık genel olarak şu dört elemanı içerir.[3] Eylem:
- Saldırgan ve olumsuzdur
- Yinelenir
- Taraflar arasında güç dengesizliği olduğunda görülür
- Belirli bir amaca yöneliktir
Çeşitleri
[değiştir | kaynağı değiştir]Zorbalık iki ana gruba ayrılabilir[3]
- Açık seçik (doğrudan) zorbalık
- Dolaylı zorbalık
Açık seçik (doğrudan) zorbalık
[değiştir | kaynağı değiştir]Açıkça (dolaysız) zorbalık özellikle ataerkil toplumlarda erkekler arasında yaygın bir eylemdir. Dolaysız zorbalık fiziki saldırı içerir.[4] Açık seçik zorbalık çeşitleri;
- İtmek ve tartaklamak
- Bir şeyler fırlatmak
- Tokatlamak ve vurmak
- Boğazını sıkmak
- Yumruk atmak ve tekmelemek
- Dayak atmak
- Kesici veya delici bir aletle yaralamak.
Dolaylı zorbalık
[değiştir | kaynağı değiştir]Sosyal taciz veya dolaylı zorbalık sosyal gruplarda ve ufak çocuklar arasında yaygındır. Genellikle amaç kurbanı sosyal olarak izole etmektir. Bu izolasyon çok çeşitli yollardan sağlanır:
- Dedikodu yaymak
- Kurban ile sosyal ilişkiyi reddetmek
- Kurban ile sosyal ilişkiye girmek isteyenlere zorbalık yapmak
- Kurbanın giyimi ve diğer sosyal farkları ile dalga geçmek (bu farklar kurbanın ırkı, dini, fiziksel engeli, vb. olabilir)
Dolaylı Zorbalığın diğer çeşitleri; fark edilmesi oldukça zordur ve sözlü olarak icra edilir[4] ve şu şekilde gerçekleşir:
- Lakap takmak
- Küsmek
- Başkalarını da kendine uymaya zorlamak.
Zorbalık insanların birbiri ile ilişki halinde oldukları tüm ortamlarda gerçekleşebilir. Okulda, işyerinde, orduda, evde ve ülkeler arasında (bakınız: Şovenizm). Durum ne olursa olsun, zorba ile kurban arasındaki güç yapısı aynıdır. Çatışma dışında kalanlara göre, zorbalığın gücü kurbanın kabullenişinden, verilen gözdağına yeterince karşı koyamamasından gelmektedir. Lakin, kurbanın genellikle zorbanın tehditlerinden korkmak için ya yeterli sebebi vardır ya da eski kötü tecrübeleri.
Takılma ile zorbalığın farkı
[değiştir | kaynağı değiştir]Mizah amaçlı dalga geçildiğinde (biri başkasına takıldığında):[5]
- Birisi iyi bir espri anlayışıyla sizle eğlenmektedir.
- Dalga geçen kişi size değer veren biridir.
- Takılma ciddiye alınmaması gereken küçük bir şeydir, hatta siz bile komik bulursunuz
- Dalga geçilmesine bozulsanız bile, çok ciddi bir yıkıma uğramazsınız bir süre sonra kötü his kaybolur.
- Dalga geçme (takılma) iki yönlü bir şeydir. Bir süre önce biriyle dalga geçen, bir başka sefere dalga geçilen ve bir süre önce dalga geçilen bir başka seferinde dalga geçen olabilir.
Dalga geçme rahatsız edici hâle geldiğinde ve/ya uzun süreli ve tek taraflı olduğunda, zorbalık haline gelmiş demektir.
Zorbalıkların özellikleri
[değiştir | kaynağı değiştir]Araştırmacıların ortaya koyduklarına göre zorbalık yapan yetişkinler otoriter, idare etmek veya baskın olmak ihtiyacı olan özelliklere sahip kişiliklerdir.[6] Sosyal becerilerde eksiklik ve astlara önyargılı yaklaşım risk etkenleri olabileceği de belirlenmiştir.[7]
Başka araştırmalar göstermiştir kıskançlık ve kin zorbalık için motif olabilir,[8] Zorbalıkların öz saygılarından eksiklik olduğuna dair kanıtlar da vardır.[9] Yine de Zorbalığın sadece eğlence için yapıldığı örnekler vardır. Çocukken zorbalık kurbanı olanların yaptığı zorbalıklar bu tipte olabilir. Zira Zorbalıkların yaptıklarıyla eğlenmeleri, kurbanlarına da aynısını yapmayı ögretebilir.
Araştırmacılar diğer risk faktörlerini şöyle sıralamaktadıralr: hızla sinirlenme ve güç kullanımı, saldırgan davranışlara eğilim, başkalarının davranışlarını düşmanca algılamak, kendi görüntüsünü korumaya yönelik takıntı ve takıntılı veya sert karşılıklarda ısrar.[10] Ayrıca Zorbalıkların kurbanlarına nazaran saldırgan ve daha dikkat çekici gözükmeleri birçok okulda ödüllendirilmektedir.
zorbalık geleneksel de olabilir. Bazı yaş grupları veya yüksek rütbe kendini astlarından yüksek gördüğü durumlarda bu sınıflandırmaya girer.
Zorbalık davranış kalıbının çocuklukta kaynağının bulunabileceği söylenir:
- "Eğer saldırgan davranışla çocukken mücadele edilmez ise, bu davranışın alışkanlık haline gelme tehlikesi vardır. Araştırma sonuçlarına göre çocukken yapılan zorbalık, yetişkinlikte suçlu davranışa ve aile içi şiddete yol açma riski oluşturmaktadır."[11]
zorbalık suç veya fiziksel şiddet içermeyebilir. Çoğu zaman sadece Psikolojik istismar veya sözlü taciz şeklinde gerçekleşir.
Şiddetin erken uyarı sinyalleri
[değiştir | kaynağı değiştir]Ebeveynler, eğitimciler ve öğrenciler şiddetin erken uyarı işaretlerini ayırdına varmayı öğrenebilirler. Bu işaretlerden bazıları şunlar olabilir:
- Sosyal ortamlarda içine kapanıklık
- Aşırı izolasyon ve yalnızlık hissi
- Aşırı reddedilme korkusu
- Okula ilginin kaybolması, akademik performansta düşüş
- Şiddet ile ilgili kötü geçmiş ve saldırgan tavır
- Uyuşturucu ve alkol kullanımı
- Şiddeti özendiren ve yücelten filmlere, videolara ve internet sayfalarına aşırı ilgi
- Şiddet tehditleri
Konumuna göre zorbalık
[değiştir | kaynağı değiştir]Okul Zorbalığı
[değiştir | kaynağı değiştir]Okullarda zorbalık yetişkinlerin gözetimi olmadığı alanlardan gerçekleşmektedir. Okulun her yerinde olabilecek zorbalık daha çok koridorlarda, tuvaletlerde, grup çalışması ve okuldan sonra çalışma gerektiren sınıflarda gerçekleşir.
Okulda Zorbalığın bir uç örneği Amerika'nın Iowa eyaletinde yaşandı. 8. sınıf öğrencisi Curtis Taylor üç yıl boyunca Zorbalık kurbanı oldu. Lakap takma, dolaba sıkıştırılma, t-shirtine süt dökülmesi, eşyalarına zarar verilmesi gibi zorbalık eylemlerine maruz kaldı. Curtis Taylor devam eden tacizler sonucunda 21 Mart 1993'te intihar etti.
90'larda, Birleşik devletler (en hatırda kalanı Columbine Lisesi katliamı olmak üzere) okullarda salgın halinde silahlı saldırı haberleri gördüler. Bu şiddete maruz kalmış çocukların iddiasına göre saldırıları gerçekleştirenler Zorbalık kurbanlarıydı ve okul idaresi denemesine rağmen Zorbalığın engelleyememesinden sonra bu şiddete baş vurmuşlardı. Bu olayların birçoğunda silahlı saldırı kurbanları hem ateş edenlerin velilerini hem de okulları dava etmişlerdir.
Bu yükselen şiddetin sonucu olarak, birçok ülkede öğrencilere işbirliğini, ikili ilişkilerde arabulma, çatışmaları çözümleme teknikleri öğreten programlarla, Zorbalıkların önüne geçilmeye başlandı. Bu önlemlerle bile bir kurban yetkili birime bir zorbalık vakası gösterdiğinde, Zorbalık ceza almakta ve daha kızgın geri dönmektedir.
Medya olayların yaygınlığını gösterdiğinden beri Amerika'da jüri kurbanları daha iyi anlamaktadır. Yakın zamanda birçok kurban maksatlı eziyet vermekten Zorbalıkları ve okulları da birlikte ve eş sorumlu olarak dava açmaktadır. Amerikalı kurban ve ailelerinin insan hakları ihlallerinden, ırk veya cinsel ayrımcılıktan veya eşit hizmet vermediğinden dolayı öğretmenlere dava açma hakları vardır.
Türkiye'de de benzer şiddet eylemlerini 2006'da medya gündemde tutup dikkat çekti.[12][13] Türkiye Cumhuriyeti Millî Eğitim Bakanlığı yine aynı dönem yayınladığı genelge[14] ile artan şiddetin önlenmesine yönelik eylem planlarını açıkladı. Çeşitli sempozyumlar ve eğitim seminerleri düzenlendi.
İşyeri Zorbalığı
[değiştir | kaynağı değiştir]İşyeri Zorbalığı, aynı çocuk Zorbalığında olduğu gibi, bireyin veya grubun isteğini elde etmek için saldırgan veya sebepsiz davranışta bulunma eğilimidir. Bir grup tarafından gerçekleştirilince grupça saldırı, mobbing olarak adlandırılır. Okul Zorbalığının fiziki unsurları yerine işyeri Zorbalığında organizasyonun ve toplumun kural ve tutumu yer alır. Örneğin bir işyeri Zorbalıksı altında çalışanı hakkında uydurduğu yalanla dedikodu çarkını kullanabilir. Bir işveren kişisel nedenler ile hoşlaşmadığı bir çalışanının her hareketini sürekli tenkit edebilir. Bu tür hareketler yasadışı değildir, firmanın içtüzüğüne bile aykırı olmayabilir; yine de hedef aldığı çalışana zarar vereceği ve işyerinde moralini bozacağı kesindir.
Workplace Bullying and Trauma Enstitüsü (İşyeri zorbalık ve travma Enstitüsü)'ne göre iş yeri Zorbalığı "bir ya da çok kişinin bir çalışanı hedef alan tekrar eden kötü davranışları aşağılanma, gözdağı verme ve performans sabotajı karışımıdır". İstatistikler göstermektedir ki zorbalık vakaları, yasadışı ayrımcılık vakalarının 3, işyeri şiddeti vakalarının 1600 katıdır. 10000 çalışandan biri işyeri şiddetine maruz kalırken 6 çalışandan biri zorbalık mağdurudur. Zorbalık cinsel tacizden ve sözlü tacizden çok daha geneldir.[15]
Siber zorbalık
[değiştir | kaynağı değiştir]Siber zorbalık, başta İnternet olmak üzere elektronik iletişim ortamlarında[16] gerçekleşir. Terimin isim babası Kanadalı eğitimci Bill Belsey'e göre:
- "Bir bireyin veya grubun başkalarına zarar vermek amacıyla, bilgiyi ve e-posta, cep telefonu, çağrı cihazı, anında mesajlaşma, karalayıcı internet sayfası, bloglar, internet oyunları ve karalayıcı internet oylamaları gibi iletişim teknolojilerini kullanmasıdır".
Komşu zorbalığı
[değiştir | kaynağı değiştir]Komşulararası zorbalık birbirlerinin gözünü korkutma şeklinde gerçekleşmektedir. Uykuyu sabote etmek için sürekli gürültü yapmak, küçük ya da uydurma kazaları yetkili mercilere şikayet etmek bu tipe girer. Amaç rahatsızlık vererek komşuyu taşınmaya zorlamaktır.[15]
Politik zorbalık
[değiştir | kaynağı değiştir]Şovenizm en geniş anlamıyla, herhangi bir gruba olan aşırı, nedene dayanmaksızın oluşan bağlılıktır; sıklıkla karşı gruba olan nefret ve kötü niyet duygularını da bebaberinde getirir. Normalde Askeri güç veya tehditle yapılır.
Tehditlerle daha güçsüz ülkelere, yardım ve garanti verilmeyeceğinin veya istenilmeyen bir ticaret yapılanmasına girmesine izin verilmeyeceğinin ortaya konması genel uygulamadır.[kaynak belirtilmeli]
Askeriyede zorbalık
[değiştir | kaynağı değiştir]Birleşik Krallık Savunma Bakanlığına göre orduda zorbalık "göz korkutmak veya başkalarını mağdur etmek veya gayri meşru ceza vermek için fiziksel kuvvet kullanmak veya otorite kullanarak taciz etmek"tir.[17] Pek çok ülkede askeri Zorbalığın soruşturulmasının engellendiği ve bunun kurumsal bir problem olduğu iddia edilir.[kaynak belirtilmeli] İngiltere'deki Deepcut Birliğinde yeni katılan erlere zulüm edildiği iddialarının soruşturulmasının hükûmet tarafından reddedilmesi buna örnek gösterilebilir.[kaynak belirtilmeli]
Askerliğin diğer mesleklerden farklı olduğu konusunda ortak konsensus bu davranışı normal karşılayabilir zira bu düşünce biçimi hayatlarını riske sokan askerlerin Zorbalıklığa karşı gelmeye yetecek fiziki gücü ve ruhu eğiteceklerini düşünür.[18]
Bazen zorbalık askeri hiyerarşide tepeden aşağıya doğrudur. Eğitim birliğinde ana görevi: sadakatin bireye ne pahasına olursa olsun birimi korumak demek olacağı savaşan bir birim oluşturmaktır. Eski grup bağları zayıflarken, zorbalık sayesinde güçlenen bağlarla yeni bir grup meydana getirmektir.
Bazı ülkelerde birliğe kabul ritüelleri hoşgörü ile karşılanmış hatta güç ve karakteri sağlamlaştırma yolu olarak kabul görmüşken bazı ülkelerde ise acemi katılımcılara düşük rütbeli askerlerce yapılan sistematik zorbalık komuta kademesi kapalı veya açıktan desteklenmiştir (Dedovşina Rusça: дедовщи́на ). Ayrıca Rus ordusu'nda yaşlı/tecrubeli askerlerin az tecrubelileri taciz ettiği -fiziksel olarak yumrukla ve tekmeyle- çokça rastlaşılan durumdur.[19]
Askeri çevrenin kabul sınavı ve Zorbalığı askeri akademi, okul ve çeşitli silahlı kuvvetlerde görülebilmektedir. Taciz; cinsel nesnelleştirmeye, cinsel tacize ve hatta tecavüze kadar varabilir.
Aşağılayıcı lakaplar
[değiştir | kaynağı değiştir]Lakap, normalde aileden birinin yahut bir arkadaşın taktığı isimdir. Asıl isim yerine geçen genel olarak kullanılan bir kısa isim veya daha çok küçükken takılmış bir isim olabilir.
Lakin, Zorbalık, arkadaşça takılan lakaplar yerine, kurban ile ilgili aşağılayıcı lakaplar takar. Çocuklukta verilen isimler bireyin diğerleri arasından sıyrılmasına yarayan özellik veya davranışına dikkat çeker. Bazı durumlarda hedeflenen özellik kurbanın fark edilmesinden hoşnut olmadığı bir özellik olabilir. Kızıl saçlı birinin "havuç kafa", gözlüklü birinin "dört göz" olarak adlandırılması gibi. Zorbalıklar fiziksel farklılıkları (doğum lekesi gibi) hedef alan isimler de seçebilir ve bu lakaplar yetişkinlere ve öğretmenlere zararsız gelebilecek şekilde orijinallerinden değiştirilmiş olabilir.
Aşağılayıcı lakaplar okulla sınırlı değildir. (Yetişkin) Zorbalıklar, işyerinde veya diğer sosyal ortamlarda da başkalarına isim takabilirler. Bu isimler de kişiliği hedef alan kişinin başarısızlığıyla ilgilidir. Yetişkinlerde lakap takma genellikle diğer istismar edici davranışlarla birlikte gerçekleşmektedir.
Taciz etmek
[değiştir | kaynağı değiştir]![[icon]](/wiki/Dosya:Wiki_letter_w_cropped.svg){kind=small} | Bu alt başlığın genişletilmesi gerekiyor. Sayfayı düzenleyerek yardımcı olabilirsiniz. |
Zorbalıkla başa çıkmak
[değiştir | kaynağı değiştir]Yasal önlemler
[değiştir | kaynağı değiştir]Pek çok gelişmiş ülkede zorbalık suçtur. Zorbalığın nedeni kurbanın etnik kimliği, dinî, cinsiyeti vs. ise eylem "nefret suçu" kapsamına girebilir ve cezaları ağırlaşabilir. Aynı şekilde Zorbalıklığa göz yuman otoriteler de (iş yeri sahibi, okul müdürü vs.) yaptırımla karşılaşabilirler.
Okulda kurbanlara yardım
[değiştir | kaynağı değiştir]Bir okul takımı üyelerinin bir sorumluluğu da Zorbalık kurbanlarına yardımdır. Şu yardımlarda bulunulabilir:
- Eğer biri konuşmak niyeti ile yaklaşmışsa mutlaka dinlenmelidir. Bazen bir kurbanın tüm istediği ve ihtiyacı dinlenilmesidir.
- Durumu araştırdıktan sonra düzeltme maksadıyle Zorbalık ile kurban arasına girilebilir. Durum daha kötü olmadan soruna çözüm bulma şansı olabilir.
- Zorbalığın ve kurbanın aileleri bilgilendirilmelidir. Onlarla çözümleri konuşun. Mümkünse birlikte bir toplantı düzenleyin.
- Kurban, ailesi ve öğretmenle konu hakkındaki gelişmeleri takip edin
- Okulda Zorbalığın tutumunu ve kurbanın güvenliğini takip edin
Diğer önlemler
[değiştir | kaynağı değiştir]Araştırmacılar (Olweus, 1993;[20] Craig & Peplar, 1999;[21] Ross, 1998[22]); Zorbalığı önlemeye ilişkin çeşitli stratejiler geliştirmişlerdir:
- Yetişkinleri durumdan haberdar ve önleme dahil edin
- Zorbalığın asla kabullenemez olduğunu açıkça ortaya koyun
- Zorbalık/kurban problemlerine ayrılmış bir okul konferansı düzenleyin
- Okul bahçesinde, koridorlarında ve lavabolarında yetişkin kontrolünü ve dikkati arttırın
- önemsemeye, saygıya ve güvenliğe eğilin
- başkalarına zarar vermenin sonuçlarına eğilin
- saldırgan davranışların sonuçları uygulamada kararlı ve hızlı olun
- Tüm saldırganlık vakalarının takipçisi olun
- Okul idaresi, öğretmenler, ebeveynler arasındaki iletişimi geliştirin
- Okulda öğrencilerin sorunlarını, önerilerini anlatabilecek şikayet kutusu bulundurun
- Birlikte öğrenim aktivitelerini gösterin
- Zorbalıklara öfke kontrolünde ve empati oluşturmalarında yardımcı olun
- İkili ilişkilerde pozitif olmaya özendirin
Ayrıca bakınız
[değiştir | kaynağı değiştir]Kaynakça
[değiştir | kaynağı değiştir]- ^ "bully." Oxford Dictionary of English 2e, Oxford University Press, 2003.
- ^ a b " kabadayı" Güncel Türkçe Sözlük. Türk Dil Kurumu. Erişim tarihi: 18 Ocak 2009.
- ^ a b Kabadayılık ile ilgili Öğrenci Raporları 29 Mayıs 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. 2001 Okul suçları dağılımı, National Crime Victimization Survey, US National Center for Education Statistics sonuçları
- ^ a b Ross, P.N. (1998). Arresting violence: A resource guide for schools and their communities. Toronto: Ontario Public School Teachers' Federation.
- ^ Stones, R. (1993). Don't pick on me: How to handle bullying. Pembrook Publishers Stones.
- ^ Brodsky, C. (1976). The Harassed Worker. D.C. Heath and Company, Lexington, Massachusetts.
- ^ Ashforth, Blake (1994). "Petty tyranny in organizations". Human Relations. 47. ss. 755-778.
- ^ Einarsen, S., Hoel, H., Zapf, D., & Cooper, C. L. (2003). "International perspectives in research and practice". Bullying and emotional abuse in the workplace. Taylor & Francis, Londra.
- ^ Batsche, G. M. (1994). "Bullies and their victims: Understanding a pervasive problem in the schools". School PSYCHOLOGY REVIEW. Cilt 23 (2). ss. 165-174 EJ 490 574.
- ^ Hazler, R. J. (1997). "Areas of Expert Agreement on Identification of School Bullies and Victims". School Psychology International. Cilt 18. ss. 3-12.
- ^ Kabadayılığa Karşı Merkez 25 Kasım 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (İngilizce) Trinity College, Dublin
- ^ "Radikal Gazetesi 26 Mart 2006". 30 Eylül 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Kasım 2006.
- ^ "Hürriyet 29 Mayıs 2006". 25 Mayıs 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Kasım 2006.
- ^ "Millî Eğitim Bakanlığı Genelgesi no: 2006/26". 8 Aralık 2006 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Kasım 2006.
- ^ a b İstatistikler Amerika toplumunu yansıtmaktadır
- ^ Striking back at the cyberbullies 23 Nisan 2006 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Page, Chris, BBC, UK
- ^ "The Values and Standards of the British Army – A Guide to Soldiers". Ministry of Defence, UK. Cilt paragraf 23. Mart 2000.
- ^ Callaghan, Jean M. (1984). "Social Psychology of the Individual Soldier". 2003 Armed Forces and International Security: Global Trends and Issues, Lit Verlag, Munster.
- ^ "Military bullying a global problem". BBC, UK Monday. 28 Kasım 2005. 6 Ekim 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ Olweus, D. (1993). Bullying at school: What we know and what we can do. Oxford Blackwell Publishers.
- ^ Craig, W.M. (1999). "Chilren who bully - Will they just grow out of it?". Orbit. Cilt 29 (4). ss. 16 - 19.
- ^ Ross, P.N. (1998). "Arresting violence: A resource guide for schools and their communities" adlı sunum Toronto: Ontario Public School Teachers' Federation
Dış bağlantılar
[değiştir | kaynağı değiştir]- Riskli yaşam şartlarinda koruma önleme ve müdahale hizmetleri Millî Eğitim Müdürlüğü Elaziğ ili eylem plani
- Sosyal Hizmet Çocuk Esirgeme Kurumu "Çocuk ihmal ve istismarina multidisipliner yaklaşım"
- UNICEF Okulda şiddet sempozyum notları 21 Ekim 2006 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- M.Cihat Özönder; Serdar Sağlam Erdal Aksoy; Şeref Uluocak; Gökhan V. Köktürk (2005). İlköğretim Okullarında Şiddet ve Taciz : İlköğretim Okullarının 7. ve 8. Sınıflarında Okuyan Öğrencilerin ‘Okulda Şiddet' ve ‘Taciz'e İlişkin Kavramsallaştırmaları. KÖKSAV. ISBN 975-7430-32-3.
- Zorbalığı önleme: Zorbalığın kabul edilmediği yeni bir dünya yaratmak 29 Eylül 2006 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (İngilizce)
- Bullying.org "yalnız olmadığınız yer!" 5 Kasım 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (İngilizce)
