Berîdîler
Berîdîler (Arapça: البريديون), Abbâsî tarihinde önemli rol oynayan ailelerden birisidir.
Tarihi
[değiştir | kaynağı değiştir]Erken dönem
[değiştir | kaynağı değiştir]
Ebû Abdullah el-Berîdî Ahmed ailenin reisi sıfatıyla Halife Muktedir (h. 908-929,
Halife Râzî (h. 934-940), Emîrü’l Ümerâ İbn Râiḳ'in tavsiyesiyle Berîdîleri Ahvaz'dan uzaklaştırmak için sefere çıkmıştır. Ancak yıllık 360.000 dinar vergiyi her ay taksitle ödemesi şartıyla Ahvaz'ın idaresi gene Ebû Abdullah'a bırakılmıştır. Fakat halife Bağdat'a döndükten sonra Berîdîler vergiyi göndermediler. Öte yandan İbn Râiḳ'in ordusunda bulunan Huceriyye adlı bir gruba mensup askerler Ebû Abdullah'a katıldılar. Bu duruma sinirlenen İbn Râiḳ, Ebû Abdullah'tan onları derhal yanından uzaklaştırmasını istemiştir. İbn Râiḳ'in teklifini reddeden Ebû Abdullah'ın askerleri Basra'ya yürüyerek halkın da desteğiyle İbn Râiḳ'in nâibi İbn Yezdâd'ı yenmişlerdir. İbn Râiḳ bu gelişmeler üzerine Beckem adlı Türk kumandanını ona karşı yollamıştır. Beckem, Berîdî ordusunu mağlûp edince Ebû Abdullah ve kardeşleri yanlarına 300.000 dinar alıp Basra'ya kaçtılar, daha sonra Übülle'ye geçerek gelişmeleri oradan takip ettiler. İbn Râiḳ ile Berîdîler arasındaki savaşlar bir süre daha devam etmiş ve sonunda 936/937'de Ebû Abdullah Büveyhî Meliki İmâdüddevle’nin yanına Fars’a kaçarak onu Irak’ı ele geçirmeye teşvik etmişlerdir. İmâdüddevle, kısa bir müddet süre Ebû Abdullah’ın iki oğlu Ebü’l-Hasan Muhammed ile Ebû Ca‘fer Feyyâz’ı rehin alarak kardeşi Müizzüddevle’yi Ebû Abdullah ile beraber Irak’a gönderdi. Ahvaz’da bulundukları sırada Büveyhîler ile anlaşmazlığa düşen Ebû Abdullah, Bâsiyân’a ve oradan da Basra’ya gitmiştir.[2]
Beckem’in Vasıt’a yerleşerek bütün Irak’ı istilâ etmesinden korkan İbn Râiḳ, Ebû Abdullah ile anlaşmıştır. Bunu haber alan Beckem, Berîdîlerin üzerine yürüyüp onları mağlûp ettiyse de takip etmedi ve Ebû Abdullah’a haber gönderip İbn Râiḳ’e karşı kendisini desteklerse Vasıt’ı ona bırakacağını bildirmiştir. Beckem’in veziri Ebû Ca‘fer taraflar arasında anlaşma sağladığı gibi Ebû Abdullah’ın halifeye vezir olması için de çalışmıştır. Halife Râzî’nin kabulü üzerine Ebû Abdullah, Ebü’l-Fütûh’un yerine 940'da vezir tayin edilmiştir. Ancak bu anlaşma uzun sürmemiş ve Beckem aynı yıl Vâsıt üzerine yürüyerek Emîrü’l Ümerâ olamak isteyen Ebû Abdullah’ı vezirlikten azletmiştir. Ebû Abdullah da Vasıt’tan Basra’ya kaçmıştır.[2]
İbn Râik dönemi
[değiştir | kaynağı değiştir]Beckem’in Tüzün kumandasında gönderdiği kuvvetler Berîdîler’i yenmiş, ancak çok geçmeden Beckem’in 941'de öldürülmesi üzerine Deylemliler Berîdîler’in safına geçmişlerdir.[2] Haziran 941'de ilk kez Bağdat'ı kısa süreliğine ele geçirdiler.[1][3][4] Her ne kadar başkentten askerlerin ve halkın ayaklanmasıyla kovulmuş olsalar da, Mart 942'de Berîdîler Emîrü’l Ümerâ İbn Râik'in güçlerini yenmeyi başardılar ve bir kez daha başkente girdiler.[1][5][6] İbn Raik ve Halife Müttaki, Hamdânîler'in yönettiği Musul'a kaçtılar. Hamdânî lideri Hasan, İbn Râik'i öldürttü ve onun yerine Halife Emîrü’l Ümerâ tarafından Nasırü'd Devle ("Hanedanın Savunucusu") laqab (şereflendirici sıfat) atandı.[7][8][9] Bağdat'taki Berîdî yönetimi zalim ve kaotikti, çünkü başkentin yeni yöneticileri sadece para sızdırmayı amaçlıyordu; şehir kıtlık, hastalık ve kanunsuzlukla boğuşuyordu. İbn Râik'in hizmetinde bulunan ve daha önce Berîdîlere geçmiş olan Türk subayların birçoğu, örneğin Tüzün, Berîdî valisi Ebû Abdullah'ın küçük kardeşi Ebü'l-Hüseyin karşı komplo kurdular. Bu ihanete uğrayınca, birliklerinin çoğuyla kuzeye, Musul'a kaçtılar ve burada Halife ve Hamdânîler'i Bağdat'a karşı sefer düzenlemeye teşvik ettiler.[10][11]
İbn el-Berîdî vezir oldu."
Ebü’l Ferec el-İsfahânî'nin, Ebû Abdullah el-Berîdî'ye vezirlik makamının verilmesi üzerine yazdığı hicivli şiir.[12]
Hamdânîler Bağdat'a doğru ilerlerken Ebü'l Hüseyin şehri terk ederek Vasıt'taki Ebû Abdullah'ın yanına kaçtı. Hamdânîler, Temmuz ortasında şehre zaferle girdiler.[11][13] Ancak durum hâlâ belirsizdi; Ebû Abdullah, Vasıt'ta kuvvetlerini toplayıp başkente doğru hareket etmeye başladı. Haberin ardından Bağdat'ta huzursuzluk yayıldı ve Halife, haremini güvenlik için nehrin yukarısına, Sâmerrâ'ya gönderdi.[14] Hamdânîordusunun komutası Nasır Devle'nin kardeşi Ali'ye, Türkler ise kendi komutanları Tüzün ve Khajkhaj'a emanet edilirken, Berîdî ordusunun komutası Ebü'l Hüseyin'e verildi.[14]
Medâin Muharebesi
[değiştir | kaynağı değiştir]Hamdânîler Bağdat'a doğru ilerlerken Ebü'l Hüseyin şehri terk ederek Vasıt'taki Ebû Abdullah'ın yanına kaçtı. Hamdânîler, Temmuz ortasında şehre zaferle girdiler.[11][13] Ancak durum hâlâ belirsizdi; Ebû Abdullah, Vasıt'ta kuvvetlerini toplayıp başkente doğru hareket etmeye başladı. Haberin ardından Bağdat'ta huzursuzluk yayıldı ve Halife, haremini güvenlik için nehrin yukarısına, Sâmerrâ'ya gönderdi.[14] Hamdânîordusunun komutası Nasırü'd Devle'nin kardeşi Ali'ye, Türkler ise kendi komutanları Tüzün ve Khajkhaj'a emanet edilirken, Berîdî ordusunun komutası Ebü'l Hüseyin'e verildi.[14]
İki ordu Gil köyünde karşılaştı, iki fersah — y. 12 kilometre (7,5 mil) — Medâin'in güneyinde.[14] Medâin ise Bağdat'ın 22 kilometre (14 mi) güneyindeydi.[15] Muharebe 16-19 Ağustos tarihleri arasında dört gün sürdü. Başlangıçta Berîdîler üstünlük sağlamış, Hamdânîler bozguna uğramıştı. Nasırü'd Devle onları Medâin'de toparlamayı ve Berîdîleri yenmeyi başardı.[14] Ordu sekreterleri de dahil olmak üzere birkaç üst düzey Berîdî yetkilisi ve komutanı esir alındı; Berîdî ordusundaki tüm Deylemli birliği de dahil diğerleri Hamdânîler'e sığındı.[14] Öte yandan Hamdânîler o kadar bitkin ve tükenmişlerdi ki, Berîdîleri takip edemediler. Sadece bir hafta sonra Vasıt'a doğru hareket ettiler ve orada Berîdîlerin Basra'daki kalelerine doğru gittiklerini gördüler.[16][17] 2 Eylül'de Nasırü'd Devle, esir Berîdî komutanlarıyla Bağdat'a zaferle girdi.[18][19][20]
Sonrası
[değiştir | kaynağı değiştir]Medâin'deki pahalı zafer kısa sürede boşa çıktı: Seyfüddevle, Berîdîlere karşı seferi sürdürmek isterken, tarihçi Harold Bowen'a göre "kıskançlıktan ya da ihmalkarlıktan" kardeşi ona talep edilen parayı göndermedi. Ayrıca iki Türk generali Tüzün ve Khajkhaj'da itaatsizlik belirtileri görülmeye başlandı. Ordusunun güvenilmezliği giderek artınca Seyfü'd Devle seferi bırakıp gizlice Bağdat'a kaçmak zorunda kaldı. Bu gelişmeler karşısında dehşete düşen ve gerçek güç tabanından çok uzaklaşan Nasırü'd Devle, başkenti terk etmeye karar verdi ve Haziran 943'te iki kardeş Musul'a geri döndü.[21] Seyfü'd Devle ayrıldıktan sonra, Tüzün ve Khajkhaj ganimetleri bölüşmeyi kabul ettiler: Tüzün Emîrü’l Ümerâ olacak, Khajkhaj ise başkomutan olacaktı; ancak kısa süre sonra Tüzün meslektaşını kör etti ve kenara itti.[22][23]
Bağdat'ın efendisi olduktan sonra Tüzün, Basra'daki Berîdîler ile bir evlilik ittifakıyla mühürlenen bir barış arayışına girdi.[24][25] Tüzün ile Berîdîler arasındaki ittifak, Halife Muttaki ve danışmanları tarafından bir tehdit olarak görülüyordu. Eylül 943'te, Tüzün hala Vasıt'tayken halife bir kez daha Hamdânîler 'e yardım için başvurdu: Nasırü'd Devle'nın kuzeni Hüseyin komutasındaki bir ordu Bağdat önünde belirdi ve halife başkenti terk edip kuzeye gitti ve Tikrit'te Nasırü'd Devle ile buluştu.[26][27] Tüzün, hemen Vasıt'ı terk ederek halifeyi kuzeye doğru takip etti, Tikrit yakınlarında Seyfüddevle'yi iki muharebede ağır bir yenilgiye uğrattı ve Musul'u ele geçirdi. 26 Mayıs 944'te Tüzün ile Hamdânîler arasında Nasırü'd Devle'nin, Orta Irak'taki Halifeliğin çekirdek toprakları üzerindeki iddialarından vazgeçtiği ve karşılığında Yukarı Mezopotamya üzerindeki kontrolü ve Suriye üzerindeki iddialarının tanınması karşılığında yıllık 3,6 milyon dirhem haraç aldığı bir anlaşma imzalandı.[28][29]
Tüzün'ün zaferi, Müttaki'nin başkente dönmeye ikna edilmesiyle sonuçlandı, ancak görevden alındı ve kör edildi ve yerine Müstekfî getirildi.[30][31] Tüzün'ün hâkimiyeti uzun sürmedi, hemen ardından Büveyhiler'in saldırılarıyla karşı karşıya kaldı. Tüzün'ün 945 yılında ölmesi üzerine katibi Muhammed bin Şirzad Hamdânîlerin desteğini almaya çalıştı ancak başarılı olamadı. 16 Ocak 946'da, Büveyhiler Bağdat'ı ele geçirdiler ve Bağdat'ta bir asırlık Büveyhi yönetimini başlattılar.[32] Berîdîler aynı zamanda artan zorluklarla da karşı karşıyaydılar: Basra'yı Umman hükümdarına karşı savunmak zorundaydılar ve Bağdat için uzun süredir verdikleri mücadelede kaynakları tükenince, şimdi birbirlerine karşı harekete geçmek zorundaydılar. En küçük Beridi kardeş Ebu Yusuf, en büyük kardeş Ebû Abdullah tarafından öldürüldü ve Ebû Abdullah da Haziran 944'te öldü. Oğlu Ebu'l-Kâsım, Büveyhiler'in Bağdat'ı ele geçirmesinin ardından 947'de onu kovmalarına kadar Basra'nın hükümdarı olarak kaldı.[33][34] Bu tarihten itibaren siyasî faaliyetlerden vazgeçen Ebü'l-Kāsım 960'ta ölmüştür.[2]
Değerlendirme
[değiştir | kaynağı değiştir]Tarihteki birçok örnekleri gibi merkezî otoritenin zayıf olduğu dönemlerde iktidarı ele geçiren Berîdîler, Abbâsî Devleti'ni siyasî ve iktisadî buhranlara sürüklemişlerdir. Bunlar halifelerin zaafından da faydalanarak önemli gelir kaynaklarına sahip olmuşlar ve bu sayede gittikçe güçlenerek devlete meydan okur hale gelmişlerdir.[2]
Kaynakça
[değiştir | kaynağı değiştir]- Özel
- ^ a b c d Sourdel 1960, s. 1046.
- ^ a b c d e f Özaydın, Abdülkerim (1992). "BERÎDÎLER". TDV İslâm Ansiklopedisi. 5. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı. ss. 501-502. 6 Temmuz 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Ağustos 2024.
- ^ Bowen 1928, ss. 366–367, 370–371.
- ^ Amedroz & Margoliouth 1921, ss. 10, 12–18.
- ^ Bowen 1928, s. 374.
- ^ Amedroz & Margoliouth 1921, ss. 25–26.
- ^ Kennedy 2004, ss. 195–196.
- ^ Bowen 1928, ss. 374–376.
- ^ Amedroz & Margoliouth 1921, ss. 26, 29–30.
- ^ Amedroz & Margoliouth 1921, ss. 27–28.
- ^ a b c Bowen 1928, s. 376.
- ^ Bowen 1928, s. 362.
- ^ a b Amedroz & Margoliouth 1921, ss. 28, 30.
- ^ a b c d e f g Amedroz & Margoliouth 1921, s. 31.
- ^ Potts & Canepa 2018, s. 436.
- ^ Amedroz & Margoliouth 1921, ss. 31–32.
- ^ Bowen 1928, ss. 376–377.
- ^ Amedroz & Margoliouth 1921, s. 32.
- ^ Bianquis 1997, s. 104.
- ^ Kennedy 2004, s. 270.
- ^ Bowen 1928, ss. 377–378.
- ^ Bowen 1928, s. 382.
- ^ Amedroz & Margoliouth 1921, ss. 43–47.
- ^ Bowen 1928, ss. 382–383.
- ^ Amedroz & Margoliouth 1921, ss. 49–50.
- ^ Bowen 1928, s. 383.
- ^ Amedroz & Margoliouth 1921, ss. 52–54.
- ^ Kennedy 2004, ss. 270–271.
- ^ Amedroz & Margoliouth 1921, ss. 54–55.
- ^ Bowen 1928, ss. 384–385.
- ^ Kennedy 2004, s. 196.
- ^ Kennedy 2004, ss. 196, 214–215.
- ^ Sourdel 1960, ss. 1046–1047.
- ^ Bowen 1928, ss. 383–384.
- Genel
- Amedroz, Henry F.; Margoliouth, David S., (Ed.) (1921). The Eclipse of the 'Abbasid Caliphate. Original Chronicles of the Fourth Islamic Century, Vol. V: The concluding portion of The Experiences of Nations by Miskawaihi, Vol. II: Reigns of Muttaqi, Mustakfi, Muzi and Ta'i. Oxford: Basil Blackwell. OCLC 13341177.
- Bianquis, Thierry (1997). "Sayf al-Dawla". Bosworth, C. E.; van Donzel, E.; Heinrichs, W. P.; Lecomte, G. (Ed.). The Encyclopaedia of Islam, New Edition, Volume IX: San–Sze (İngilizce). Leiden: E. J. Brill. ss. 103-110. doi:10.1163/1573-3912_islam_COM_1010. ISBN 978-90-04-10422-8.
- Bowen, Harold (1928). İngilizce. Cambridge: Cambridge University Press. OCLC 386849.
- Kennedy, Hugh (2016). The Prophet and the Age of the Caliphates: The Islamic Near East from the 6th to the 11th Century (İngilizce) (Second bas.). Oxford ve New York: Routledge. ISBN 978-1-138-78761-2.
- Potts, D. T.; Canepa, Matthew P. (2018). "Ctesiphon". Nicholson, Oliver (Ed.). The Oxford Dictionary of Late Antiquity (İngilizce). Oxford: Oxford University Press. s. 436. ISBN 978-0-19-866277-8.
- Sourdel, Dominique (1960). "al-Barīdī". Gibb, H. A. R.; Kramers, J. H.; Lévi-Provençal, E.; Schacht, J.; Lewis, B.; Pellat, Ch. (Ed.). The Encyclopaedia of Islam, New Edition, Volume I: A–B (İngilizce). Leiden: E. J. Brill. ss. 1046-1047. OCLC 495469456.
