Adigece
| Adigece | |
|---|---|
| Адыгабзэ (Adığabze) | |
| Telaffuz | aːdəɣabza |
| Bölge | Kafkasya, Anadolu, Orta Doğu |
| Etnisite | Çerkesler |
| Dönem | 2010[1] |
| Dil ailesi | |
| Yazı sistemi | Kiril alfabesi (1938-günümüz) Latin alfabesi (1927-1938) Arap alfabesi (y. 19.yy-1927) |
| Resmî durumu | |
| Resmî dil |  Adige Cumhuriyeti
Tarihi:  Çerkesya Memlûk Devleti (1382-1517) |
| Tanınmış azınlık dili |  Ürdün Suriye İsrail Kuzey ve Doğu Suriye Özerk Yönetimi |
| Denetleyen | Adigey Cumhuriyeti |
| Dil kodları | |
| ISO 639-2 | ady |
| ISO 639-3 | ady |
Adigece (Adigece: Адыгабзэ, Adığabze), Adığece veya Batı Çerkesçesi[2][3] (КӀах Адыгабзэ, K'ax Adığabze), Kuzeybatı Kafkas dilleri ailesinin Çerkes dilleri kolunda yer alan bir dildir. Aynı koldaki Kabardeyce ile karşılıklı anlaşılabilirliğe sahiptir. Kuzey Kafkasya’da yer alan eski Batı Çerkesya topraklarını kapsayan Adige Cumhuriyeti ile Krasnodar Krayı bölgelerinde ve Çerkes Sürgün ve Soykırımı ile Kafkasya'dan Osmanlı İmparatorluğu topraklarına zorla sürülen ve bugün Türkiye ve Ürdün gibi ülkelerde yaşayan Çerkesler tarafından konuşulur. Kiril alfabesiyle yazılan dil, geçmişte Arap ve Latin alfabeleriyle de yazılmıştır.[4]
II. Dünya Savaşı öncesi Şapsığ Ulusal Rayonunda kullanılan Şapsığ lehçesi savaş sonrası yazı dili olmaktan çıkarılsa da diaspora Çerkeslerinin çoğu tarafından konuşma dili olarak kullanılmaktadır.
Evliya Çelebi 1660’lı yıllarda gezip gördüğü Çerkes topraklarında konuşulan Batı Çerkesçesini "147 lisanı cevher saçan kalemimle yazmışım, ama bu Çerkes dili gibi saksağan kuşu sesli dili yazamadım". diyerek açıklamıştır.[5][6]
Ortografi
[değiştir | kaynağı değiştir]| А а [aː] |
Б б [b] |
В в [v] |
Г г [ɡ/ɣ] |
Гу гу [ɡʷ] |
Гъ гъ [ʁ] |
Гъу гъу [ʁʷ] |
Д д [d] |
| Дж дж [d͡ʒ] |
Дз дз [d͡z] |
Дзу дзу [d͡zʷ] |
Е е [ja/aj/e] |
Ё ё [jo] |
Ж ж [ʒ] |
Жъ жъ [ʐ] |
Жъу жъу [ʒʷ] |
| Жь жь [ʑ] |
З з [z] |
И и [jə/i] |
Й й [j] |
К к [k] |
Ку ку [kʷ] |
Къ къ [q] |
Къу къу [qʷ] |
| КI кI [t͡ʃʼ/kʼ] |
КIу кIу [kʷ'] |
Л л [l] |
Лъ лъ [ɬ] |
ЛI лI [ɬʼ] |
М м [m] |
Н н [n] |
О о [o] |
| П п [p] |
ПI пI [pʼ] |
ПIу пIу [pʷʼ] |
Р р [r] |
С с [s] |
Т т [t] |
ТI тI [t'] |
ТIу тIу [tʷ'] |
| У у [w/u] |
Ф ф [f] |
Х х [x] |
Ху ху [xʷ] |
Хъ хъ [χ] |
Хъу хъу [χʷ] |
Хь хь [ħ] |
Ц ц [t͡s] |
| Цу цу [t͡sʷ] |
ЦI цI [t͡sʼ] |
Ч ч [t͡ʃ] |
ЧI чI [t͡ʃʼ] |
Чъ чъ [t͡ʂ] |
Ш ш [ʃ] |
Шъ шъ [ʂ] |
Шъу шъу [ʃʷ] |
| ШI ШI [ʃʼ] |
ШIу шIу [ʃʷʼ] |
Щ щ [ɕ] |
Ъ ъ [ˠ] |
Ы ы [ə] |
Ь ь [ʲ] |
Э э [a] |
Ю ю [ju] |
| Я я [jaː] |
I [ʔ] |
Iу [ʔʷ] |
Diyalekt
[değiştir | kaynağı değiştir]| Гь гь [ɡʲ] |
Кь кь [kʲ] |
Кхъ кхъ [qχ] |
Кхъу кхъу [qχʷ] |
СӀ сӀ [s'] |
ФӀ фӀ [f'] |
Чу чу [t͡ʃʷ] |
ЩӀ щӀ [ɕ'] |
Dilbilgisi
[değiştir | kaynağı değiştir]Sesbilim
[değiştir | kaynağı değiştir]| Çiftdudaksıl | Dişyuvasıl | Artdişyuvasıl | Dişyuvasıl- damaksıl |
Üstdilsil | Artdamaksıl | Küçükdilsil | Yutaksıl | Gırtlaksıl | |||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| - | dud. | - | dud. | yan. | - | dud. | - | dud. | - | dud. | - | dud. | |||||
| Genizsil | [m] | [n] | |||||||||||||||
| Patlamalı | ötümsüz | [p] | [t] | [k]1 | [kʷ] | [q] | [qʷ] | [ʔ] | [ʔʷ] | ||||||||
| ötümlü | [b] | [d] | [ɡ]1 | [ɡʷ] | |||||||||||||
| dışgırtlaksıl | [pʼ] | [pʷʼ] | [tʼ] | [tʷʼ] | [kʼ] | [kʷʼ] | |||||||||||
| Patlamalı sürtünmeli | ötümsüz | [t͡s] | [t͡sʷ] | [t͡ʃ] | [t͡ʂ] | ||||||||||||
| ötümlü | [d͡z] | [d͡zʷ] | [d͡ʒ] | ||||||||||||||
| dışgırtlaksıl | [t͡sʼ] | [t͡ʃʼ] | [t͡ʂʼ] | ||||||||||||||
| Sürtünmeli | ötümsüz | [f] | [s] | [ɬ] | [ʃ] | [ʃʷ] | [ɕ] | [ʂ] | [x] | [χ] | [χʷ] | [ħ] | |||||
| ötümlü | [v]1 | [z] | [ɮ] | [ʒ] | [ʒʷ] | [ʑ] | [ʐ] | [ɣ] | [ʁ] | [ʁʷ] | |||||||
| dışgırtlaksıl | [ɬʼ] | [ʃʼ] | [ʃʷʼ] | ||||||||||||||
| Sürtünmesiz | [j] | [w] | |||||||||||||||
| Titrek | [r] | ||||||||||||||||
- Yalnızca ödünçleme sözcüklerde görülen ünsüzler
- Not: Batı Çerkesçesindeki lehçelerde görülen birçok ünsüz bulunmaktadır ve sesbirimciklerin sayısı oldukça fazladır.
Geniş ünsüz envanterine zıt bir biçimde Batı Çerkesçesinde yalnızca üç sesbirimsel ünlü bulunur.
| Orta | |
|---|---|
| Yarı kapalı | [ə] |
| Yarı açık | [a] |
| Açık | [aː] |
Lehçeleri
[değiştir | kaynağı değiştir]Başlıca lehçeleri, Şapsığca (Шапсыгъбзэ), Bjeduğca (Бжъэдыгъубзэ), Abzehçe (Абдзахыбзэ), Ç'emguyca (КIэмгуйыбзэ), yok olma tehlikesindeki Hatukayca (Хьатыкъуайыбзэ) ve günümüzde yok olan Hakuçça (ХьакIуцубзэ) Natuhayca (Нэтыхъуаджыбзэ), Mahoşca (Мэхъошыбзэ), Yecerıkuayca (Еджэрыкъуайыбзэ) ve Mamhığca (Мамхыгъыбзэ).[7]
Bu lehçelerden Şapsığ ve Hak'uç Krasnodar krayındaki Soçi (Adigece:Шъачэ/Saçe) metropolitan alanı ile Tuapse rayonunda (ya da Karadeniz kıyısı Şapsığyası'nda); Abz'ex, Şapsığ, Bjeduğ ve K'emguy ise Adıgey Cumhuriyeti'nde, bu son beş lehçe ile birlikte diğer lehçelerin tamamı ise Diaspora ülkelerinde (Türkiye, Irak, Suriye, Ürdün, Lübnan, İsrail, Libya, Tunus, Kıbrıs, Bulgaristan ve Sırbistan-Kosova, AB, İsviçre, ABD, Kanada ve Avustralya, vb) konuşulmaktadır.
Adigece 1864'te Türkiye'ye yapılan göçten (deportasyon) önce 2.000.000 dolayında bir nüfus tarafından konuşuluyordu (1). Adigece, Diaspora'daki Çerkeslerin büyük çoğunluğu tarafından, başta Türkiye olmak üzere hâlen konuşulmaktadır. Edebiyat dili, önceleri Şapsığ lehçesi idi. Ancak Adıgey Cumhuriyeti'nde Şapsığ nüfusunun az olması (dört Şapsığ ve bir Natuhay köyü) nedeniyle K'emguy (КIэмгуй) esası benimsenmiş, 23 Eylül 1924'te kurulan Krasnodar krayına bağlı Şapsığ Ulusal Rayonu'nun 24 Mayıs 1945'te kaldırılması üzerine de, Şapsığcanın bir yazı dili olması durumu da sona ermiştir.
Adigece bugün RF'ye bağlı Adıgey Cumhuriyeti'nde resmî dildir. Adigece Krasnodar krayı ile İsrail'in (4.100 Adige) Adige okullarının bazı sınıflarında ve Türkiye'nin orta öğrenim sınıflarında [8] seçmeli bir ders olarak ilgili devletlerce okutulmaktadır. Adigece dersler cumhuriyetlerde, sınıfına göre değişmek üzere 1-10. sınıflarda iki ilâ dört ders saati tutarında, Krasnodar Kray'da ise 1-10. sınıflarda bir ilâ iki ders saati tutarında ve Türkiye okullarında İngilizce derslerinin Türkçe yardımıyla işlenmesi gibi, oralarda da Rusça yardımıyla okutulmaktadır, ancak Kabardeyce konuşulan Kabardino-Balkarya'nda Kabardeyce anadiline dönüş programı (bu arada Karaçay-Balkarca eğitim programı da) başlatılmıştır. Ancak Adigey'de bu tür bir anadiline dönüş programı, aydınlar tarafından istenmekle birlikte, yönetimce henüz benimsenmiş değildir. Ürdün'de de bir özel okulda, Adigece seçmeli bir ders olarak öğretilmektedir. Türkiye'de de yasak dil kapsamından çıkartıldıktan sonra, Çerkesçenin (Adigece), devlet denetiminde ve özel kurslar niteliğinde öğretilmesine, görünüşte bir yasal olanak sağlanmıştır (2004). 2002'de RF'deki toplam Adige sayısı, Şapsığlar dışında, 131.769 idi. 1864 öncesinde 700 bin olarak tahmin edilen Şapsığ nüfusu (2) ise, Kafkasya'da iyice azalmıştır (tahminen 12 bin; Adıgey Cumhuriyeti'ndeki Adige sayılan Şapsığlarla birlikte 20 bin dolayında). Türkiye'deki Adige asıllı insan sayısı, en çok Şapsığ, ardından Abadzeh, daha azı da Kabartay ve diğerleri olmak üzere 2.200.000'in üzerinde olduğu tahmin edilmektedir (3). Ancak Türkiye'de konuşulan Abadzeh lehçesi ve öbür lehçeler büyük oranda Şapsığ lehçesi tarafından asimile edilmiş (yutulmuş) durumdadır. Bunda Şapsığ lehçesinin Osmanlı Devleti döneminde bir ibadet dili olarak seçilmiş olmasının ve Adigece mevlidin Şapsığ lehçesinde olmasının belirleyiciliği olmuştur.
Adigecenin doğu kolu olan Kabardeyce (Qeberdeyıbze ya da Adığebze) ise, Kafkasya'da Adige nüfus çoğunluğunun konuştuğu dil olup, RF'ye bağlı Kabardino-Balkarya (üç resmî dilli) ve Karaçay-Çerkesya (beş resmî dilli) cumhuriyetlerindeki resmî dillerdendir. 2002'de RF'deki "asıl Kabardeyce" (519.958) ve Kabardeyce dilli "Çerkes" (60.517) sayısı, Adigey'dekiler dışında, toplam 580.475 idi. Ayrıca RF'deki Abazalar da (2002'de 37.942), Kabardeyceyi de konuşmaktadırlar. Türkiye'de "Geleneksel olarak konuşulan dil ve lehçelerde yayın" çerçevesinde ve "Çerkesçe" adı altında, haftada bir gün (Perşembe günü) Kabardeyce radyo (45 dakika, Radyo 1, saat 6:30) ve televizyon yayını (TRT-3; 30 dakika, sabah saat 07:30) verilmektedir. TRT'de değişimli olarak, bir hafta Adigece, bir hafta da Kabardeyce yayın yapılması planlanmış ise de, uygulanmamıştır.
Ancak, birçok Adigece İnternet radyo-TV yayını vardır, bu kapsamda, İsrail'in Kfar-Kama beledsinde bulunan "Nafna" İnternet radyosu günde 24 saat Adigecenin Şapsığ (ya da Hak'uç) lehçesinde yayın yapmaktadır (Hak'uç lehçesi birçok yerde, birçok Adigece lehçesi ile birlikte, yerini daha baskın bir lehçe olan Şapsığ lehçesine bırakmıştır, Şapsığca, örneğin Sakarya ve Düzce gibi yerlerde ve Kabardeyce de Kayseri ve Sivas gibi yörelerde, diğer lehçeleri özümlemiş ya da etki altına almıştır). Diaspora'da daha başka, yeni yeni kurulan Adigece radyo ve TV İnternet yayınları da vardır.
RF içindeki Adigelerin toplam sayısı, Şapsığlar dışında, 2002'de 712.244 idi. 1999'da RF yönetimince bir etnik topluluk olarak tanınmış olan Şapsığların sayısı, Krasnodar krayı verilerine göre 3.231'den başlatılıyorsa da pek inandırıcı değildir. Çünkü, şimdiki Kıyıboyu Şapsığ yöresinin (Soçi metropoliten alanı ve Tuapse rayonu) yarı Şapsığ nüfusunu içeren, eski Şapsığ Ulusal Rayonu'nda bile, Eylül 1942'de, yine Rus kaynaklarına göre 4.000 Şapsığ nüfus bulunuyordu (T. V. Polovinkina, Çerkesya Gönül Yaram, Ankara, 2007, s. 308). Tuapse rayonundaki Şapsığlarla birlikte sayı 8.000 dolayındaydı. Kıyıboyu Şapsığya yöresi (ХыIушъо Шапсыгъэ) Şapsığ nüfusunun, 60 yıl boyunca hiç artmayarak, üstelik 8.000'den, 2002'de 3.000'e düşmüş olması olayı, düşündürücü olması gerekecek bir durumdur. Şapsığ kaynaklarına göre ise sayı, en az 12.000'dir (4).
Adigeceye en yakın dil, Çerkes dillerinin doğu kolu olan Kabardeyce ve daha sonra, şimdi ölü dil olan Ubıhçadır (5). Ubıh dilinden sonra, Abhaz dilinin yaşayan edebiyat dilleri olan "Abazaca" (Karaçay-Çerkesya'da resmî dil) ve "Abhazca" da (Abhazya'da resmî dil) Adigeceye en yakın sayılan dillerdir.
Adigece, 1927 yılına değin Arap alfabesini, 1927-37 arası Latin harflerini kullanmış, 1937'den beri de Kiril (Rus) alfabesini kullanmaktadır. Kabardeyce ise 1924'e değin Arap, ardından 1936'ya değin Latin alfabesini kullanmış, 1936'dan beri de Kiril alfabesini kullanmaktadır (6). Adigece, yazılı yaşama geçişten önce ondalık sayı sistemi yerine yirmilik bir sistemden yararlanmakta idi.
Adigece yazı dilinden örnekler
[değiştir | kaynağı değiştir]Öz Çerkesçe kelimeler
[değiştir | kaynağı değiştir]| Adigece | Romanizasyon | Türkçe |
| Сэ | Se | Ben |
| Пшъашъэ | Pş̂âş̂e | Kız |
| ТIыс | T'ıs | Otur |
| Тэдж | Tec | Kalk |
| Тэу ущыт? | Tew wuşıt? | Nasılsın? |
| СышIу | Sış'ü | İyiyim |
| Шы | Ṩı | At |
| Щы | Şı | Üç |
| Жъуагъо | Ĵüağo | Yıldız |
| Тыгъэ | Tığe | Güneş |
| Мазэ | Mâze | Ay |
| Цуакъэ | Çüâqe | Ayakkabı |
| Шъукъеблагъ | Ş̂üqéblağ | Hoş geldiniz |
| Лъэхъуамбэ | Ĺeĥuambe | Ayak parmağı |
| Хьамлыу | Hamlıw | Solcucan |
| КIэнкIэ | Ḉenḉe | Yumurta |
| ХьампIырашъу | Hamp'ıraş̂ü | Kelebek |
| МэшIоку | Meş'ouk | Tren |
| ПхъэтIэкIу | Pĥet'ek'u | Sandalye |
| ТхьалъыкIо | Thâĺık'o | Peygamber |
| Къамзэгу | Qamzeug | Karınca |
| Псычэт | Psıçet | Ördek |
Diğer dillerden geçmiş kelimeler
[değiştir | kaynağı değiştir]| Adigece | Romanizasyon | Türkçe |
| Республик | Réspublik | Cumhuriyet |
| Компутер | Kwomputér | Bilgisayar |
| математикэ | Mâtématike | Matematik |
| Спорт | Spwort | Spor |
| быракъ | Bıraq | Bayrak |
| КъартIоф | Qart'of | Patates |
| Томат | Tomat | Domates |
| Орэндж | Worenc | Portakal |
| Нэмаз | Nemaz | Namaz |
| Къалэ | Qâle | Şehir |
| Дунай | Dunay | Dünya |
Kaynakça
[değiştir | kaynağı değiştir]- ^ "A language of Russian Federation". 14 Nisan 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Aralık 2013.
- ^ Konuk, Mezane (Mayıs 2023). "Applicative Constructions in Abzakh – a West Circassian Dialect". Journal of Caucasian Studies. 7 Haziran 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Haziran 2023.
- ^ Ayla Appleblaum & Matthew Gordon (2013). "A comparative phonetic study of the Circassian languages" (PDF). Berkeley Linguistics Society. 23 Mayıs 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 7 Haziran 2023.
- ^ Aydın, Şamil Emre (2015), Çerkes Alfabeleri 11 Temmuz 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. ISBN 9786056569104
- ^ Oral, Mustafa (2008). Sultan II. Abdülhamit döneminde b,r "Çerkes Tarihi" yazılması girişimi 30 Mart 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- ^ Çelebi, Evliya. Seyahatname. ISBN 9786055272180.
- ^ Aydın, Şamil Emre (2015), Çerkes Diyalektleri 27 Mayıs 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. ISBN 9786056569111
- ^ "2013-2014 Eğitim Öğretim Yılı Elektronik Ortamda Hizmete Sunulan İlk ve Orta Öğretim Ders Kitapları". MEB. 17 Mart 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Temmuz 2015.
- Adigece Fiiler Kitabı, Ber Hikmet. Ankara, Kafder
- Bir çalışmaya göre Çerkes ya da Adığe sayısı, Türkiye nüfusunun % 2,14 kadarıdır: Prof. Dr. Mehmet Şahingöz, Ethnologue Data from:Language of the World, USA; Nartajans.net, Türkiye'de Etnik Dağılımlar.
- Doç. Dr. Fethi Güngör, Geçmişten Günümüze Kafkasların Trajedisi, İstanbul, 2006, s. 17.
- İslam Ansiklopedisi, Çerkesler, Mirza Bala.
- Kafkasya Üzerine Beş Konferans, Adıge Dili, İstanbul, 1977; Adığe (Çerkes) Edebiyatı, Kafkasya KD, sayı 39-42, Ankara, 1973.
- Nart dergisi, sayı 8, Ankara, 1998, s. 13; Jineps, Şubat 2007.
- Prof. Dr. H. M. İbrahimbeyli, Bayram Jübilesi mi Yoksa Halkımızın Trajedisi mi?, Kuzey Kafkasya KD, sayı 83-84, İstanbul, 1991, s. 55; Jineps, Haziran, Kasım 2006 sayıları.
Dış bağlantılar
[değiştir | kaynağı değiştir]