Şok Doktrini
| The Shock Doctrine: The Rise of Disaster Capitalism | |
 | |
| Yazar | Naomi Klein |
|---|---|
| Çevirmen | Selim Özgül |
| Ülke | Kanada |
| Dil | İngilizce |
| Konu | neoliberal serbest piyasa politikalarının eleştirisi |
| Türler | Ekonomi, siyaset |
| Mekân | Londra, Birleşik Krallık - İstanbul Türkiye |
| Yayım | Eylül 2007 (özgün) 2010 (Türkçe) |
| Yayımcı | Knopf Canada (ilk basım) Penguin Yayınları (özgün) Agora Kitaplığı (Türkçe) |
| Medya türü |
|
| Sayfa | 672 (ilk basım) |
| Ödül | Warwick Yazın Ödülü (2008/2009)[1] |
| ISBN | 978-0-14198-086-7 (özgün) 978-6-05103-075-3 (Türkçe) |
| Resmî site | www.shockdoctrine.com |
Şok Doktrini: Felaket Kapitalizminin Yükselişi, İngilizce orijinal adı The Shock Doctrine: The Rise of Disaster Capitalism olan Kanadalı yazar ve sosyal aktivist Naomi Klein'ın 2007 tarihli kitabıdır. 2010 yılında Türkçe olarak yayınlanmıştır.
Kitapta Klein, neoliberal serbest piyasa politikalarının (ekonomist Milton Friedman tarafından savunulan şekliyle) kasıtlı bir “şok tedavisi” stratejisi nedeniyle bazı gelişmiş ülkelerde ön plana çıktığını savunmuştur. Bu, sorgulanan ve tartışmalı politikalar oluşturmak için ulusal krizlerin (felaketler veya ayaklanmalar) sömürülmesine odaklanırken, vatandaşlar yeterli bir müdahaleyi yapmak, geliştirmek ve etkili bir şekilde direnmeleri üzerinde (duygusal ve fiziksel olarak) aşırı derecede dikkat dağıtıcı olur. Kitap, Irak Savaşı gibi insan ürünü bazı olayların, bu tür popüler olmayan politikaları takip etmek amacıyla yapıldığını ileri sürmektedir.
Bazı eleştirmenler kitabı politik fenomenleri basitleştirdiği iddiasıyla eleştirirken, birçoğu kitabı zorlayıcı ve önemli bir çalışma olarak övdü. Kitap, Michael Winterbottom'un yönettiği aynı adlı 2009 yapımı belgesel filmin ana kaynağı oldu.[2]
Özet
[değiştir | kaynağı değiştir]Kitap toplam 21 bölümden oluşan yedi ana bölüme ayrılmıştır.
Bölüm 1, psikiyatrik şok tedavisi ve psikiyatrist Ewen Cameron tarafından CIA ile işbirliği içinde yürütülen gizli deneyler ile ilgili bir bölümle başlar. İkinci bölümde tanıtılacak olan ve Chicago ekonomi okulunun lideri olarak tanımlanabilecek Milton Friedman aksine Klein, bırakınız yapsınlar sözünde daha önce var olduğu gibi, serbest piyasalar oluşturma sorumluluğuna özenen kapitalist hareketi 1929 Dünya Ekonomik Bunalımı'nın kaynağı olmakla suçlamaktadır.
Bölüm 2, 1970'li yıllarda Güney Amerika ekonomilerini dönüştürmek için 1973 Şili Darbesi'nde General Augusto Pinochet tarafından yönetilen ve Chicago Üniversitesi'nde eğitim almış önemli bir Şilili ekonomist grubundan etkilenen 1973 darbesine odaklanan "şok doktrini" nin kullanımını tartışmaktadır. Liderliğini Milton Friedman'ın yürüttüğü bu Ekonomi bölümü, CIA tarafından finanse edilmekteydi. Klein bu ekonomik şok tedavisini işkence olarak tanımlamıştır.
Bölüm 3'te, nüfusun bazı kesimlerine karşı aşırı şiddete gerek kalmadan şok doktrini uygulama girişimleri ele alınmaktadır. Klein, Margaret Thatcher'ın Falkland Savaşı sayesinde kolaylaştırılan hafif "şok tedavisi" uygularken, Bolivya'daki mevcut piyasa krizinin ve Jeffrey Sachs'ın karizmasının bir kombinasyonu ile serbest piyasa reformunun mümkün olduğunu belirtmektedir.
Bölüm 4, Klein'ın şok doktrininin 1997 Asya mali krizi sırasında Polonya, Rusya, Güney Afrika ve kaplan ekonomilerine nasıl uygulandığını rapor etmektedir.
Bölüm 5'te yazar, şirketlerin afetlerden kâr elde etmeyi öğrendiğini iddia ettiği "Afet Kapitalizmi Kompleksi" kavramını tanıtmıştır.
Bölüm 6'da 2003 yılındaki Irak'ın işgalinde "şok ve huşu" kullanımını ve ardından Klein'ın o güne kadar şok doktrininin en kapsamlı ve tam ölçekli uygulaması olarak tanımlandığı Irak'ın işgali dönemi ele alınmaktadır.
Bölüm 7, ekonomik şok tedavisinin kazananları ve kaybedenleri hakkındadır. Küçük grupların lüks sitelerde yaşayan topluluklara dönüşürken, nüfusun geniş kesimleri ise kamu altyapısının bozulduğu, gelirlerin azaldığı ve işsizliğin arttığı bir ortamda kalmaktadır.
Sonuç, Klein'ın görüşüne göre Dünya Bankası ve Uluslararası Para Fonu (IMF) gibi kurumların da teşvik etmekte olduğu "şok doktrini" ve ekonomik kurumlara karşı tepkiler detaylandırılmaktadır. Güney Amerika ve 2006 sonrası Lübnan, politikacıların zaten serbest piyasa politikalarını geri çektiği olumlu örnekler olarak gösterilmektedir.
Tepkiler
[değiştir | kaynağı değiştir]Olumlu
[değiştir | kaynağı değiştir]Dow Jones Business News'tan Paul B. Farrell, Şok Doktrininin "21. yüzyılın ekonomi üzerine en önemli kitabı" olabileceğini savundu.[3] The Guardian'da'da John Gray, "şimdiki zamanı anlamamıza gerçekten yardımcı olan çok az kitaptan biri" olarak nitelendirdi ve çalışmayı "hem zamanında hem de yıkıcı" olarak nitelendirdi.[4] San Francisco Chronicle'dan William S. Kowinski, Klein'ın kitabını övdü ve yazarın "zamanımızın ana anlatımını iyi ortaya çıkarmış olabileceğini" yazdı.[5] The Irish Times'da, neo-muhafazakar figürlerin "milyonlarca can kaybına yol açan" sismik olaylarla yakından ilişkili olduğunu "sistematik ve sakin bir şekilde okuyucuya gösterdiğini" belirtti.[6]
Los Angeles Times gazetesinden Richard Rayner, "Herkes onunla aynı fikirde olmayacak, ancak bu Izzy Stone ve Upton Sinclair geleneğinde raporlama ve tarih yazımı. Klein düşündüğümüz varsayımları ve talepleri yükseltiyor. Kitabı heyecan verici, rahatsız edici ve çok karanlık."[7] New York Observer gazetesinden Stephen Amidon, Klein'ın tezinin Irak Savaşı'na uygulanabilirliğini doğruladı ve "Naomi Klein'ın analizinin merceğinden bakıldığında, Donald Rumsfeld'in bir ulusun kültürel kimliğinin yağmalanmasına izin verme kararı, korkunç bir anlam ifade ediyor."[8] Shashi Tharoor, çalışmanın "titiz sonuç notlarına" dikkat çekti ve küreselleşmeye atıfta bulunarak Klein'ın kendisini "sistem itirazcılarının en önüne" (principal naysayer) konumlandırdığını belirtti.[9] Birleşik Krallık gazetesi The Independent'tan Katy Guest, kitabı "büyük iş dünyasının ve siyasetin, küresel felaketleri kendi amaçları için kullanma biçiminin dikkat çekici bir açıklaması" olarak övdü.[10] 2016 Nobel Barış Ödülü'nü kazanan ve 2010-18 arasında Kolombiya Devlet Başkanı olan Juan Manuel Santos, kitabı "en iyi cinayet gizemi gibi sürükleyici" olarak nitelendirdi ve aynı zamanda en iyi araştırmacı gazetecilik olarak tanımlayarak, ünlü gazeteci yazar Seymour Hersh'ın bir çalışmasıyla eşit bulduğunu ekledi.[11]
Şok Doktrini, Village Voice,[12] Publishers Weekly,[13] The Observer,[14] ve The Seattle Times tarafından 2007 yılının en iyi kitaplarından biri seçildi.[15] The Guardian gazetesi, 2019 yılında, 2000 yılından bu yana en büyük 18. kitap olarak değerlendirdi.[16]
Karışık
[değiştir | kaynağı değiştir]Nobel Ekonomi Ödülü sahibi ve Dünya Bankası eski Baş Ekonomisti Joseph E. Stiglitz, The New York Times için yazdığı eleştiri yazısında, Şok Doktrini kitabının ekonomik şok tedavisi ile Ewen Cameron tarafından yapılan psikolojik deneyler arasındaki paralellik saptamasını, "aşırı dramatik ve ikna edici olmaktan uzak" bulmuş, "Klein'ın akademisyen olmadığından bu açıdan yargılanamayacağını belirtmiştir. Kitabında çok basitleştirdiği birçok yer olduğunu, ayrıca bu politikalara karşı görüşlerin, Klein'ın yaptıklarından daha da güçlü olduğunu ve kitabın direnen ülkelere karşı hoş olmayan ekonomik politikaları zorlamak için gerekli siyasi operasyonların zengin bir tanımını içerdiğini ekledi.[17] The Washington Post gazetesinden Shashi Tharoor, Şok Doktrini kitabının, Klein'ın kapitalizm eleştirisini önemli bir adım daha ileri taşımayı başardığını söylemekle birlikte, Klein'ın, "Başkalarının çok doğal insani kaos ve karışıklıklarını, iyi niyet ve açgözlülük modelinden biraz daha fazlasını, komplo olarak görmeye çok hazır" olduğunu da eklemiştir.[18]
Prof. Ulrich Beck gibi sosyologlar, risk toplumunu, küreselleşmiş ekonomilerde değiş tokuş edilecek bir meta olarak riske sokan yeni bir kültürel değer olarak öngörmektedirler. Beck, Klein'ın gözlemlediği gibi, bu felaketlerin ve kapitalist ekonominin kaçınılmaz olarak iç içe geçtiğini ileri sürmüştür.[19] Bazı sesler Klein'ın "afet gösterisi" çalışmasına katkılarını övdü.
Olumsuz
[değiştir | kaynağı değiştir]London Review of Books dergisinde Stephen Holmes, Şok Doktrini'ni naif bularak eleştiriyor ve "serbest piyasa ortodoksisini" vahşi kurumsal davranışlarla birleştirdiğini öne sürmüştür.[20] Financial Times gazetesinden John Willman bunu “acımasız - ama nihayetinde dürüst olmayan - bir argüman yaratmak için farklı fenomenleri harmanlayan derinden kusurlu bir çalışma” olarak tanımlamıştır.[21] The New York Times gazetesinde yer alan Tom Redburn, "en kör olduğu şeyin, girişimci kapitalizmin yerleşik herhangi bir sosyal sistemin durgunluğa geçme eğilimini aşmada gerekli rolü olduğunu" belirtmiştir.[22]
Jonathan Chait The New Republic gazetesinde Klein'ın şok edici bir şekilde (ama öncülleriyle şaşırtıcı bir benzerlikte) sağcı fikirlere çok az önem verdiğini yazdı. Yeni muhafazakârlığın Irak savaşı projesinin merkezinde olduğunu kabul ediyor olmakla birlikte, Klein'ın yeni muhafazakârlığın ne olduğunu bilmiyor gibi göründüğünü ve bunu öğrenmek için hiçbir çaba sarf etmediğini ileri sürmüştür.[23] The Times gazetesinden Robert Cole, "Klein 'felaket kapitalizmi kompleksini' ve onunla birlikte gelen kârları ve özelleştirmeleri alaya alıyor, ancak serbest piyasa ilkelerinin inandırıcı bir eleştirisini sağlamıyor ve bu olmadan Şok Doktrini karışık hikâyelere dönüşür. Genellikle endişe verici, bazen ilginç ve bazen tuhaf hikâyeler."[24]
Klein'in söylemini "gülünç" ve "gerçek ekonomi felaketi" olarak adlandıran ekonomist Tyler Cowen, kitabın "Margaret Thatcher'ın sendikaları ezmek için Falkland Adaları krizini yarattığı ve isteksiz İngiliz halkı üzerine serbest kapitalizmi dayatmak için kullandığı" iddiasını eleştirmiştir.[25] Liberter Cato Enstitüsü'nden Johan Norberg, "Klein'in analizinin neredeyse her düzeyde umutsuzca kusurlu olduğunu" söyleyerek kitabı eleştirmiştir. Norberg, Çin hükûmeti 1989'daki Tiananmen Meydanı protestoları gibi, analizlerinin özellikleri konusunda hata görmektedir. Pazar yanlısı reformlara (Klein'ın sahip olduğu gibi) karşı çıkmaktan ziyade, baskının kendisinin yıllarca serbestleşmeye neden olduğunu savunmuştur.[26] Klein, web sitesinde Norberg ve Chait'e cevap vermiş ve her ikisinin de konumlarını yanlış tanıttığını belirtmiştir. Klein, Norberg'in, kitabının Friedman hakkında olduğunu iddia ederek ancak aslında bir "çok yönlü ideolojik eğilim" olduğunu da iddia ederek eleştirisine bir korkuluk diktiğini yazmıştır.[27] Norberg, Klein'ın aslında eleştirdiğim merkezi iddialarından sadece birini savunduğunu söyledi. Bunun yerine kitabında, orada burada küçük hatalar bulmaya çalıştığım izlenimini veriyor." Norberg, Klein'ın cevabında verdiği rakamların merkezi argümanındaki istatistikleri "çöp" olarak ortaya çıkardığını söylemeye devam etti.[28]
Yazarın son dönem için yorumu
[değiştir | kaynağı değiştir]COVID-19 pandemisi ile ilgili bir yazıda Klein, 2020'de bir "Pandemik Şok Doktrini" nin ortaya çıkmaya başladığını yazdı ve bunu "Screen New Deal" olarak adlandırdı.[29]
Aldığı ödül
[değiştir | kaynağı değiştir]- Warwick Yazın Ödülü sahibi (2008/2009)[1]
Ayrıca bakınız
[değiştir | kaynağı değiştir]Kaynakça
[değiştir | kaynağı değiştir]- ^ a b Flood, Alison (24 Şubat 2009). "Outstanding 'complexity' wins Naomi Klein £50,000 inaugural Warwick prize". The Guardian (İngilizce). 26 Haziran 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Temmuz 2020.
- ^ IMDb'de The Shock Doctrine (2009 Documentary Film)
- ^ Farrell, Paul (Ekim 2007). "Marketwatch" (İngilizce).
- ^ Gray, John (15 Eylül 2007). "The End of the World as We Know It". The Guardian (İngilizce). 3 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Temmuz 2020.
- ^ Kowinski, William S. (20 Eylül 2007). "Klein alleges U.S. used 'Shock' tactics to privatize public sector". San Francisco Chronicle (İngilizce). 18 Temmuz 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Temmuz 2020.
- ^ Clonan, Tom (29 Eylül 2007). "Making capital out of fear". The Irish Times (İngilizce). 13 Ekim 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Temmuz 2020.
- ^ Rayner, Richard (22 Haziran 2008). "Two timeless, Depression-era novels from Edward Anderson". Los Angeles Times (İngilizce). 15 Ağustos 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Temmuz 2020.
- ^ Amidon, Stephen (18 Eylül 2007). "Milton Friedman's Afterlife". New York Observer (İngilizce). 12 Temmuz 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Temmuz 2020.
- ^ "Doing Well by Doing Ill". The Washington Post. 25 Kasım 2007. 17 Ağustos 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Temmuz 2020.
- ^ Guest, Katy (23 Mayıs 2008). "Paperback: The Shock Doctrine, by Naomi Klein". The Independent (İngilizce). Londra. 11 Temmuz 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Temmuz 2020.
- ^ "An Essay by Juan Santos: The Face of Fascism in a Global System Heading for Collapse" (İngilizce). 8 Ocak 2008. 3 Eylül 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Şubat 2017.
- ^ "village voice > books > The Best of 2007" (İngilizce). 7 Aralık 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Temmuz 2020.
- ^ "PW's Best Books of the Year". Publishers Weekly (İngilizce). 11 Mayıs 2007. 12 Mayıs 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Temmuz 2020.
- ^ "That's the best thing we've read all year". The Guardian (İngilizce). Londra. 25 Kasım 2007. 29 Haziran 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Mayıs 2010.
- ^ "Seattle Times book reviewers pick 2007 favorites". The Seattle Times (İngilizce). 14 Aralık 2007. 17 Temmuz 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Temmuz 2020.
- ^ Staff (21 Eylül 2019). "The 100 best books of the 21st century". The Guardian (İngilizce). 6 Aralık 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Temmuz 2020.
- ^ Stiglitz, Joseph E. (30 Eylül 2007). "Bleakonomics". The New York Times (İngilizce). 14 Temmuz 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Temmuz 2020.
- ^ Tharoor, Shashi (25 Kasım 2007). "Doing Well by Doing Ill". The Washington Post (İngilizce). 17 Ağustos 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Temmuz 2020.
- ^ Beck, Prof. Ulrich (1992). Risk society: Towards a new modernity (İngilizce). 17. Ritter, Mark tarafından çevrildi. Sage Publications. ISBN 978-1-44622-342-0. 12 Temmuz 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Temmuz 2020.
- ^ Holmes (8 Mayıs 2008). "Free Marketeering" (İngilizce). 9 Temmuz 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Temmuz 2020.
- ^ Willman, John (20 Ekim 2007). "The profits of doom". Financial Times (İngilizce). 28 Haziran 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Temmuz 2020.
- ^ Redburn, Tom (29 Eylül 2007). "It's All a Grand Capitalist Conspiracy". The New York Times (İngilizce). 9 Haziran 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Temmuz 2020.
- ^ Chait (30 Temmuz 2008). "Dead Left". The New Republic (İngilizce). 7 Ekim 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Kasım 2009.
- ^ Cole, Robert (12 Ekim 2007). "The Shock Doctrine: The Rise of Disaster Capitalism by Naomi Klein". The Times (İngilizce). 16 Haziran 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Temmuz 2020.
- ^ Cowen (3 Ekim 2007). "Shock Jock" (İngilizce). 22 Nisan 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Temmuz 2020.
- ^ "The Klein Doctrine: The Rise of Disaster Polemics" (PDF) (İngilizce). Cato Institute. 3 Ekim 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 28 Ağustos 2008.
- ^ "One Year After the Publication of The Shock Doctrine, A Response to the Attacks" (İngilizce). 4 Eylül 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Ekim 2008.
- ^ "Three Days After Klein's Response, Another Attack" (İngilizce). Cato Institute. 9 Eylül 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Eylül 2008.
- ^ Naomi Klein (8 Mayıs 2020). "Screen New Deal" (İngilizce). The Intercept. 28 Mart 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Mayıs 2021.
Dış bağlantılar
[değiştir | kaynağı değiştir]- Resmî site
- Klein, Naomi (Eylül 2007). The Shock Doctrine: The Rise of Disaster Capitalism (İngilizce). Londra, Birleşik Krallık: Penguin. s. 576. ISBN 978-0-14198-0-867.
- Klein, Naomi (2010). Şok Doktrini - Felaket Kapitalizminin Yükselişi. Selim Özgül tarafından çevrildi. İstanbul: Agora Kitaplığı. s. 674. ISBN 978-60510-3-075-3.
- Makaleler 9 Haziran 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. theguardian.com
- "HuffPost Exclusive: My Interview with Naomi Klein". The Huffington Post (İngilizce). 2007. 12 Ekim 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Temmuz 2020.
- IMDb'de The Shock Doctrine (2007 Short Documentary), Naomi Klein ve Alfonso Cuarón'un birlikte kaleme aldıkları 6 dakikalık bir kısa belgesel 5 Eylül 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi..
- IMDb'de The Shock Doctrine (2009 Documentary Film), Klein'ın kitap sunumlarından yararlanılarak gerçekleştirilmiş 77 dakikalık bir belgesel 5 Eylül 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi..
- Yorumlar ve röportajlar
- Huşu, şoklar! 20 Haziran 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. - Left Business Observer'daki eleştiri.
- Arianna Huffington'un olumlu yorumları 27 Şubat 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- News from Within Podcast: Naomi Klein's The Shock Doctrine in the Israeli Context[ölü/kırık bağlantı], Naomi Klein ile sesli röportaj.
- Dead Left by Jonathan Chait. A review by The New Republic . 7 Ekim 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. The New Republic 'teki bir eleştiri.
- "Naomi Klein ile The Shock Doctrine kitabı üzerine röportaj". After Words (İngilizce). 19 Eylül 2007. 27 Mart 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Temmuz 2020.
