İnka medeniyeti

İnka medeniyeti, Güney Amerika'nın batı kıyısındaki And Dağları bölgesindeki Cuzco şehri civarında, efsanevi kralları ve ilk Sapa Inca olan Manco Capac'ın 11. yüzyılda Cuzco Krallığı'nı kurmasıyla başlamıştır. Manco Capac'ın soyunun egemenliğinde Krallık bölgedeki diğer Andlı topluluklar gibi büyümeye devam etmiş ve 1438 yılında adının birebir çevirideki anlamı yer sallayan olan Pachacutec liderliğindeki İnkalar sınırlarını genişleterek diğer Andlı toplulukları egemenlikleri altına almaya başlamışlardır. Böylece, Pachacutec Amerika kıtasında Kolomb öncesi var olan en büyük imparatorluk olan İnka İmparatorluğu'nu (Tawantinsuyu) kurmuştur.

1532 yılında, iki kardeş Huascar ve Atahualpa arasındaki iç çekişmeler sonrasında, Francisco Pizarro önderliğindeki İspanyol işgalciler İnka bölgesini ele geçirmişlerdir. Bunu takip eden yıllarda İspanyollar tüm And bölgesindeki tek hakim güç konumuna gelmişlerdir. 1542 yılında Peru Valiliği'nin kurulmasına dek isyan eden İnkaları bastırmayı bilen İspanyollar, 1572 yılındaki Vilcabamba'daki son İnkaların direnişinin de yıkılması ile İnka medeniyetini bitirmiş oldular. Tüm bu olanlara rağmen İnkaların bazı kültürel gelenekleri, özellikle Quechuas ve Aymara halkları arasında olmak üzere günümüze kadar gelmiştir.

Genel

İnkalar önceleri, Cuzco yukarılarındaki And dağlarındaki savaşçı kabilelerdiler.^[1] MS 1000 yıllarında inka kabilesi komşu kabileleri egemenliği altına alıp Cuzco Vadisine doğru inmeye başladı. Böylece bu avantajlı yeri kullanarak etraflarındaki bölgeleri işgal ederek genişlemelerini sürdürdüler. 1500'lü yıllara gelindiğinde, İnkalar, eski Amerika'daki en geniş ve en zengin imparatorluğu olmuşlardı. İnkalar başkentleri Cuzco'dan 4000 kilometre dışına neredeyse tüm batı Amerika kıyılarına ve And dağlarına yayılmışlardı. Bu bölge çok değişik iklim ve doğa koşullarını içermekteydi. Öyle ki, hükmettikleri And Dağlarının batı kıyısında çöl ve vadiler yer alırken, yine bu dağlarının kuzey doğu kesimlerinde ise tropikal bir yağmur ormanı iklimi hakimdi.^[2]

İnkalar, Şehirlerini ve kalelerini çoğunlukla And Dağları'nın yüksek kesimlerdeki dik ve sarp yamaçlara inşa etmişlerdi. İnka şehirlerinin mimarisi hala bilim adamlarını şaşırtmaktadır. Şehirlerdeki taş merdivenler tüm şehri ve taş evleri ve taş dini binaları geçerek şehirlerin en yüksek noktalarına kadar ulaşmaktadırlar. Bu yapılardaki devasa taş bloklar o kadar hassas ve düzgün bir şekilde birbirlerine birleştirilmiştir ki aradan binlerce sene geçmesine rağmen bugün bile aralarına bir jilet dahi sokmak olası değildir. İnka evlerinin mimarisinde duvarlarda taş kullanılmış ve çatıları da otla yapılmıştır.^[3]

İnka toplumu çok sıkı bir hiyerarşik düzen içindeydi. Birçok değişik toplum kademeleri vardı ve bu kademelerin en üstünde Sapa (Baş rahip ve yönetici) ve ordu kumandanı bulunuyordu. Tüm aile bireyleri Sapa'nın danışmanları idi hatta kadınların bile inka hiyerarşik düzeninde otoriteleri vardı. Bunların altında tapınaklardaki rahipler, mimarlar ve ordu komutanları geliyorlardı. En alttaki iki sınıf ise zanaatkarlar, ordudaki subaylar, çiftçiler ve çobanlardı. Vergilerini altın olarak ödemek durumundaydılar ve bu vergiler yüksek sınıflara dağıtılmaktaydı.^[3]

İnkalar korkusuz birer savaşçı olmalarının yanı sıra çok vahşi bir cezalandırma sistemine sahiptiler. Eğer bir kişi hırsızlık yapar, Sapa'nın eşiyle ya da bir Güneş Bakiresi ile seks yaparsa uçurumdan atılır, elleri kesilir, gözleri oyulur ya da açlıktan ölünceye kadar asılırdı. Dolayısıyla cezalıların çoğunun ölümle cezalandırıldığı bir toplumda hapishaneler gereksizdi.^[3]

İnka ören yerlerinde yapılan kazılarda, İnka kraliyet ailesine ait kişilerin mumyalaşmış cesetleri bulunmuştur. And Dağlarının yüksek tepelerindeki buzların içinde kalarak günümüze kadar ulaşmışlardır.

İnkalar'ın 40.000 nüfuslu bir orduları vardı. Francisco Pizarro komutasındaki İspanyol ordusu ise sadece 180 kişiden oluşuyordu. 180 kişilik bir ordunun 40.000 kişilik bir orduyu yenmesinin temel nedenleri büyük bir olasılıkla şöyledir:^[3]

İnka ordusunun büyük bir bölümü, İspanyol istilacılar tarafından getirilmiş olan çiçek hastalığı dolayısıyla ölmüştü.
İspanyol istilacılar İnka yönetimindeki diğer kabileleri onlara karşı yanlarında savaşmaları için ikna etmişlerdi.
İnka savaşçılarının silahları kabile savaşları için kullanışlı olmakla birlikte İspanyol ordusundaki silahların gücüyle karşılaştırılamayacak kadar güçsüzdüler.

Tarihçe

İnka efsaneleri

Manco Capac, hem Perudaki İnka Hanedanlığı'nın hem de Cuzco'daki Cuzco Hanedanlığı'nın efsanevi kurucu lideridir. Bu efsanevi karakterin hakkındaki mitler ve tarih oldukça karmaşıktır. Manco Capac'ın doğumu ve Cuzco ile ilgili efsaneleri özellikle çok karışık ve çeşitlidir. Bir efsanede Tici Viracocha'ın oğlu olarak yer alırken bir başka efsanede ise Titicaca Gölü'nün derinliklerinde güneş tanrısı Inti tarafından çıkartılıp yeryüzüne getirilen bir kahramandır.

Tarih Öncesi

Amerika kıtasına gelen ilk insanlar olan Homo sapiyenler MÖ. 12.000 yıl veya daha öncesinde Asya kıtasından yola çıkarak Bering Boğazı üzerinden Kuzey Amerika'ya ulaşmışlardır. Amerika üzerindeki yayılımlarını Orta Amerika'dan geçerek M.Ö. 10000'li yıllarda Güney Amerika topraklarına ulaşmışlardır.^[4]

Güney Amerika'da, Andlar'daki kuru mağaralarda yapılan araştırmalarda bulunan organik kalıntılar MÖ. 6500'lü yıllarda bitkilerin yetiştirildiğini göstermektedir. Bu kalıntılar arasında yerel patates türleri ile fasulye ve yerel kırmızı biber türleri yağmur ormanlarından doğu bölgelerine uzanan yerlerde bulunmuştur. Bu da Güney Amerika'daki ilk tarımın Amazon bölgesinde başladığını göstermektedir. Ancak bölgenin nemli yapısı nedeniyle yapılan bu tarımla ilgili günümüze ulaşmış bir organik kanıt yoktur. Fakat bölgede bulunan MÖ. 2000'li yıllardan kalma tarım işlenmesi ile ilgili çanak-çömlek kalıntıları bunun ispatı olmaktadır.^[5]

Bu dönemde And bölgesindeki köylüler, yerel kaynakları kullanmak adına değişik teknikler geliştirmişlerdir; Kıyı bölgelerinde balıkçılık geliştirilmiş, iç bölgelerde sulu tarım yapılmış, daha yüksekçe bölgelerde patates yetiştirilmiş ve dağlık bölgelerde ise lama ve alpakalardan yün ve et üretimi yani hayvancılık yapılmıştır. Yine bu dönemde MÖ. 1200'lü yıllarda Peru sahillerindeki halkları bir araya toplamış olan Chavin kültürünü de içeren bu yerli halk dini merkezler, büyük mezarlıklar ve anıtsal yapılar inşa etmişlerdir.^[5]

M.S. 600 ile 1200 yılları arasında, Güney Amerika'da yayılan en azından üç politik varoluş vardı. Titicaca Gölü yakınlarındaki Tiwanaku şehri, gücünü göl çevresindeki zengin tarım alanlarından Peru'nun güneyindeki aşağı bölgelere yakın vadilere, hatta Şili'nin ve Arjantin'in Kuzey bölgelerine kadar genişletmişti. Böylece bu bölge ilk inka toplumunun geliştiği yer oldu.^[5]

Yükselme ve Genişleme dönemleri

İnkalar genişlemeye 12. yüzyılda Cuzco bölgesindeki bir kabile olarak başladılar. Manco Capac liderliğinde küçük bir şehir olan Cuzco'yu (Keçuva dilinde Kusko - Türkçe Kusko okunur) kurdular.

1438 yılında, adının anlamı yer sallayan olan Sapa Inca (Ulu önder) Pachacuti komutasında yayılmaya ve genişlemeye başladılar. Pachacuti, Cuzco Krallığını yeniden organize ederek bir imparatorluğa çevirdi. İnkalar imparatorluklarına kendi dillerinde Dört çeyreğin ülkesi anlamına gelen Tahuantinsuyu demekteydiler. İmparaturluk, merkezi bir hükûmet i olan ve her birinin başında bir İnka bulunan ve adları Chinchasuyu (Kuzeybatı), Antisuyu (Kuzeydoğu), Contisuyu (Güneybatı) ve Collasuyu (Güneydoğu) olan dört federatif eyaletten oluşmaktaydı. Pachacuti, aynı zamanda Machu Picchu'nun da imarını yaptıran kişi olarak bilinmektedir.^[6]

Dini inançları

İnkaların çok tanrılı bir dinleri vardı. Yaratıcı konumunda bir tanrı ve onun yarattığı birçok başka tanrı vardı. Toprak, deniz, güneş ve ayı temsil eden tanrılar da vardı.

Bu tanrılardan bazıları:

Viracocha - Yaratıcı Tanrı
İnti - Güneş Tanrısı
Mama Quilla - Ay Tanrıçası
İlyapa - İklim Tanrısı

İnkalar altının güneşten gelen bir çeşit şekerleme olduğunu düşünürlerdi. Altın ancak çeşitli kutular, mücevherler gibi törensel eşyalar ya da süslü mezar taşları veya tapınaklar yapmak amacıyla kullanıldığında bir değere sahipti. İnka altınlarının neredeyse tamamına yakını İmparatorluk Pizarro tarafından ele geçirildiğinde alındı ve eritildi.^[7]

İnka uygarlğında tanrılar "çift karakterli" idi. Memnun edildiklerinde "iyilik", kızdırıldıklarında "kötülük" yaparlardı. Bu nedenle Şeytan, belirli bir Tanrıyla temsil edilmiyordu. Her tanrı bir parça Şeytan'dı. İspanyol serüvenciler 1532 sonbaharında Peru'ya girip İnka inancında olan insanları katletmeden önce ellerine İncil'i uzattılar. İşte o gün, dünyadaki tüm kötülüklerin taşıyıcısı, İran ve Mezopotomya insanının zeka ürünü olan "boynuzlu şeytan" İnka uygarlığına giriş yaptı. İnka İmparatorluğu çöktü. Altınını da Şeytan'ı olmayan bu insanları Şeytan olarak suçlayan, ancak her biri gerçek bir Şeytan olan "Beyaz Adam" çaldı. ^[8]

Dini kutlamaların büyük çoğunluğu ekim ve hasat dönemlerinde yapılırdı. Tanrılara hayvan hatta insan kurban eden İnkalar bu kutsal törenleri depremler, savaşlar ya da imparatorların ölümleri gibi toplumu sarsan büyük olaylardan sonra yaparlardı.^[7]

Dini törenleri yöneten rahiplerin yanında Hristiyanlıktaki rahibelere benzeyen mamacunalar bulunmaktaydı. Mamacunalar manastırlarda yaşarlardı. İplik eğirmeyi, dokuma yapmayı, kraliyet kıyafetleri dikmeyi ve kutsal ekmek pişirmeyi öğrenirlerdi.^[7]

İnka mimarisi

İnka taş işçiliğinden bir örnek. Ekvador'daki Ingapirca kalıntıları.

İnka mimarisi üç temel kavram üzerine kurulmuştur: hassaslık, kullanışlılık ve sadelik. İnka mimarisinin temel anlayış prensibi "Az çoktur!" olmuştur.

İnka mimarisindeki en baskın biçim basit ancak zarif ve mükemmel bir şekilde kullanılmış olan "ikizkenar yamuk" şeklidir. İkizkenar yamuk biçimindeki kapılar, pencereler ve duvarlardaki nişler her tipteki inka yapısında görülmektedir. Kullanışlılığın etkilenmediği her yerde bu yamuklardan mümkün olduğunca bol bir şekilde kullanmışlardır.

İnka inşaatçılarının kullanışlılığı geri plana attıkları tek yer akan suyla girdikleri mimari ilişki olmuştur. Suyun, ağızlarından şırıltıyla ve köpürerek döküldüğü oluklar, bazen oyma süslerle bezenmiş taşlar ile süslenmiş bazen de hiç gerekli olmadığı halde komplike taş kanallar ile bir sonraki çeşmeye ya da banyolara bağlanmışlardır. Bazen de bir çeşmeden bir diğer çeşmeye gereksiz ancak hoş ve güzel bir dekorasyon verilmek amacıyla şelaleler ve süslemeler yapılmıştır.^[9]

Meşru İnka yöneticilerinin listesi

İsim	Dönem	Açıklama^[10]
Manco Capac	1200 - ?	Tawantinsuyu'nun Yarı mitolojik olan ilk İnkası. İnka efsanesine göre Güneş Tanrısı İnti'nin oğlu ve Cuzco şehrinin kurucusu. 140 yıl yaşadığı rivayet edilmekte.
Sinchi Rocca	1240lar - ?	İkinci İnka ve İnka İmparatorluğunun kurucusu efsanevi kurucusu.
Lloque Llupanqui	1260lar - ?	Dönemiyle ilgili efsanelerdeki bilgiler çok yetersizdir.
Mayta Capac	1290lar - ?	Yarı mitolojik bir kahraman
Inca Rocca	1350ler - 1370ler	Tawantinsuyu'nun son dönem yöneticileri olan Henan Cuzco Hanedanlığı'nın kurucusu.
Yahuar Huaca	1370ler - 1400ler	Dönemiyle ilgili efsanelerdeki bilgiler çok yetersizdir.
Wiraqocha Inca	1400ler - 1438	Kesin olarak tarihlendirilebilen ilk İnka ve aynı zamnda bir mitolojik kahraman. Yaşlı biri olarak yönetimi boyunca, Pachacutec olarak adlandırılacak ikinci oğlu Ypanqui tarafından daha sonraları İmparatorluğa bağlanacak olan Chanca Kabilesi ile uğraşmak durumunda kalmıştır.
Pachacutec Yupanqui	1438 - 1471	Chanca'ları yenerek imparatorluğu başlatmış olan kişidir. Daha sonrasında 1465 yılında Ancocoyuch'u yenerek imparatorluğu hem kuzey hem de güney sahilleri boyunca genişletmiştir. İnka efsanelerine göre Machu Picchu'yu da inşa ettiren kişidir.
Túpac Inca	1471 - 1493	İmparatorluğu Ekvador'daki Quito'dan günümüz Şili'sinin kuzey sınırlarına kadar genişletmiştir. Chimu topraklarını imparatorluğa katmış ve Chan Chan şehrini ele geçirmiştir.
Huayna Capac	1493 - 1525	Çiçek salgınında ölmüştür. Mirasında İmparatorluğu oğulları Huascar (yasal mirasçı - büyük oğlan) ve Atahualpa arasında paylaştırmıştır.
Huascar	1525 - 1532	Kardeşi Atahualpa İmparatorluğun Kuzey kesimi yönetirken O Tawantinsuyu'yu yönetmiştir. En sonunda, iç savaş esnasında Atahualpa'ya yenilmiş ve idam edilmiştir.
Atahualpa	1532 - 1533	Huascar'ı iç savaşta yenmiş Cajamarca'da Pizarro ile karşılaşmış, esir düşmüş ve boğazlanarak öldürülmüştür.
Tupac Huallpa	1533	Atahualpa'nın genç kardeşi. Pizarro bir kukla imparatora gereksinim duyduğunda onu işe almıştır. Ancak kısa bir zamanda hastalanmış ve ölmüştür.
Manco Inca Yupanqui	1533 - 1545	Başlangıçta, Atahualpa'nın diğer genç kardeşi olarak, Pizarro için ikinci kukla imparator olmuştur. ESki Cuzco İnkalarının en iyisi olarak kabul edilir, hükmedicilerini geri çevirmiş ve 1536 yılında Vilcabamba şehrine kaçmıştır. Bir suikast sonucu öldürülünceye kadar bağımsız olarak hüküm sürmüştür.
Paullu Inca	1536 - 1549	Huayna'nın oğlu ve Atahualpa'nın kardeşidir. Yupanqui'nin öldürülmesinden sonra, Ağabeyine ihanet etmiş ve düşmanları İspanyollar ile işbirliği yaparak Cuzco'da bir kukla imparator olmuştur. En çok nefret edilen yönetici olmuş ve hatta ölümünden önce Don Melchor Carlos Inca adıyla vaftiz edilerek Hristiyan olmuştur.
Sayri-Tupac Inca	1545 - 1557	Yupanqui'nin ölümünden sonra tahta geçmiştir. Yupanqui'nin ilk oğluydu ve babası suikasta uğradığında sadece beş yaşında idi. İspanyollar ile Cuzco yakınlarındaki toprakların imtiyazı için pazarlık etmeye çalışmış, ancak 1561 yılında İspanyol Valisi ile konuyu tartışmak üzere ayrılırken aniden ölmüştür.
Titu Cosi Yupanqui	1557 - 1571	Vilcabamba'nın en şirret ve yetenekli yöneticisiydi. Manco Yupanqui'nin 2. oğluydu ve İnka tarihindeki en başarılı diplomat olarak İspanyol tüccar ve misyonerlerin bir bölümünün Vilcabamba'ya yerleşmesini sağlamış, Hristiyanlığı kucaklamış ancak İnka gelenekleri konusunda özgür olma hakkını elde etmiştir.
Túpac Amaru	1571 - 1572	En son ve en başarısız meşru İnka yöneticisiydi. Ağabey'i Titu Cosi'nin ölümünün ardından Vilcabamba'daki İspanyol yerleşimcilerin öldürülmesi emrini vererek İspanyol Koloni güçlerine karşı başarısız ve kötü bir başkaldırıda bulunmuştur. Bu durum kendisinin ölümüne ve İnka egemenliğinin tamamen son bulmasına neden olmuş ve Vilcabamba işgal edilmiş ve birçok İnka öldürülmüş ve sağ kalanlar ise köleleştirilmiştir.

İnka dilindeki bazı sözcüklerin anlamları

İnkalar'ın kendi dillerinde bazı kelimelerin anlamları:^[11]

Aclla Huasi = Seçilmiş kadınların evi.
Amaru = Yılan.
Ayllu = Sosyal sınıf, sülale.
Ayni = Karşılıklı anlaşma, mukabele, Karşılıklı hizmetlerin sistemi.
Borla = İnkalar'ın güç nişanları.
Callanca = Kesilmiş taşlardan yapılmış oda ya ev.
Calpa = Bir ruhun ya da vücudun güç ya da kuvveti, kehanet, sezi.
Colca = Yiyeceklerin ya da eşyaların saklandığı yer, kiler.
Co-regente = Kendisiyle aynı sorumlulukları paylaşan İnka'nın varisi.
Coya = Kraliçe, çok üst makamdaki kadın.
Curaca = Halkın en üst yöneticisi.
Charqui = Tuzlanarak ya da güneşte kurutularak saklanmış et.
Chasqui = Ulak, Cuzco'da posta servisi için kullanılan bir terimdi.
Guaranga = Toplumsal organizasyon içinde kullanılan bin sayısı, bin ev halkı için kullanılan ideal sayı.
Hanan = Üst yarısı.
Hurin = Alt yarısı.
Huaca = ya da guaca. Bir tanrının tapınağı ya da tanrının kendisi.
Hatun runa = Yetişkin erkek, genç bir adam evlenip de hayatın ilk kademesine giriş yaptığında kullanılırdı.
Huauque = Bir erkeğin erkek kardeşi, aynı zamanda İnkalar'ın çifti.
Mamacona = Acllahuasi'de çalışması için seçilmiş olan kız.
Mascapaycha = Püskül, İnka işaretlerinden biri.
Minka = Bir kişinin yerine geçerek önceki anlaşmalarından gelen zorunluluklarını yerine getirme ya da çalışma.
Mita = Zaman, dönem, süre.

Mitimae = ya da mitmaq Bir devlet görevini yerine getirmek için yabancı bir yere gönderilmiş kimse.
Mocha = Tapmak, tapınmak, kutsamak.
Moya = Mera.
Mullu = Sıcak denizlerden gelen deniz kabukları, çok özeldiler ve değiş tokuşlarda kullanılırlardı.
Pacarina = Kökeninin yeri.
Pachaca = Toplumsal organizasyon içinde kullanılan yüz sayısı, yüz ev halkı için kullanılan ideal sayı.
Panaca = İmparatorun yerine geçecek olan oğlu haricindeki tüm imparator sülalesine verilen ad.
Purucaya = Cenaze töreni.
Pururauca = Efsanevi savaşçılara dönüşen taşlar.
Quipu = Nesnelerin ya da tarihi olayların kayıtlarını tutmak için kullanılan değişik renklerde ve düğümlerde olan iplere verilen ad.
Quipucamayo = Quipulardan sorumlu olan kişi.
Reciprocidad = Değişik seviyelerdeki hizmetlerin düzenlenmesi amacıyla kullanılan Sosyoekonomik organizasyon sitemine verilen ad. Eşyların dağıtımında ya da üretiminde kullanılan ilişki sistemine verilen ad.
Sapa inca = sapa'dan = Geniş. En büyük İnka.
Tambo = Bir çeşit taverna, han, bar.
Tiana = Koltuk, taht, Asillik nişanı.
Tupu = Bir alanın ya da uzunluğun ölçümü, ölçmek.
Ushnu = Ana meydanlarının ortalarında yer alan ve İnkaların dini törenlerinde ve diğer kutlamalarında kullandıkları küçük taştan yapı, kaide.
Yana = Hizmet eden uşak ya da işçi.
Yunga = ya da yunca. Kıyı boyundaki düzlüklere ve orada yaşayanlara verilen ad.

Resim galerisi

İnkalar'ın quipu denilen iplerle yaptıkları hesap ve kayıt sistemine bir örnek
Chavin yaşam ağacı (Peru)
Paçakamak Güneş tapınağı (Peru)
Güneş Kapısı, Peru (Meksika'daki Tiahuanaco ile yalnızca isim benzerliği vardır.)
Atahualpa, son egemen İnka kralı
Cusco yakınlarındaki Pisac'da bulunan İnka terasları